Decem Fabulae

Haec fābula vocātur Pȳramus et Thisbē. In mediō oppidō sumus.

(Aedificātor sē ad puerōs vel puellās vertit.)

Surge!

Surgō.

Surgis.

Surgit.

Surgite!

Surgimus.

Surgitis.

Surgunt.

Ambulā!

Ambulō.

Ambulās.

Ambulat.

Ambulāte!

Ambulāmus.

Ambulātis.

Ambulant.

Sistite!

Sistimus. Nōs sumus mūrus prīmus.

Vōs estis mūrus prīmus.

Illī (vel illae) sunt mūrus prīmus.

(sē vertit et vocat) Venī!

Veniō.

Venis.

Venit.

Venīte!

Venīmus.

Venītis.

Veniunt.

Sistite!

Sistimus.

Nōs sumus mūrus secundus.

Vōs estis mūrus secundus.

Illī (vel illae) sunt mūrus secundus.

Tē admovē!

Mē admoveō.

Tē admovēs.

Sē admovet.

Vōs admovēte!

Nōs admovēmus.

Vōs admovētis.

Sē admovent.

Sistite!

Sistimus.

Nōs sumus mūrus tertius.

Vōs estis mūrus tertius.

Illī (vel illae) sunt mūrus tertius.

Surge!

Surgō.

Surgis.

Surgit.

Surgite!

Surgimus.

Surgitis.

Surgunt.

Ambulā!

Ambulō.

Ambulās.

Ambulat.

Ambulāte!

Ambulāmus.

Ambulātis.

Ambulant.

Sistite!

Sistimus. Nōs sumus mūrus prīmus.

Vōs estis mūrus prīmus.

Illī (vel illae) sunt mūrus prīmus.

(sē vertit et vocat) Venī!

Veniō.

Venis.

Venit.

Venīte!

Venīmus.

Venītis.

Veniunt.

Sistite!

Sistimus.

Nōs sumus mūrus secundus.

Vōs estis mūrus secundus.

Illī (vel illae) sunt mūrus secundus.

Tē admovē!

Mē admoveō.

Tē admovēs.

Sē admovet.

Vōs admovēte!

Nōs admovēmus.

Vōs admovētis.

Sē admovent.

Sistite!

Sistimus.

Nōs sumus mūrus tertius.

Vōs estis mūrus tertius.

Illī (vel illae) sunt mūrus tertius.

Surgite!

(Mūrus X sellam sēcum portat et in mediā domō Pȳramī pōnit. XI sellam sēcum portat et in mediā domō Thisbae pōnit.)

Surgimus.

Surgitis.

Surgunt.

Ambulāmus.

Ambulātis.

Ambulant.

Venīmus.

Venītis

Veniunt.

Sistimus.

Sistitis.

Sistunt.

Nōs sumus mūrus medius.

Vōs estis mūrus medius.

Illī (vel illae) sunt mūrus medius.

Hīc habitat Pȳramus.

(Aedificātor ad domum Pȳramī chartam affīgit; in chartā scrīptum est: Hīc habitat Pȳramus.)

Hīc habitat Thisbē.

(Aedificātor ad domum Thisbae chartam affīgit; in chartā scrīptum est: Hīc habitat Thisbē.)

(in tabulātō exstat.) Ego, Sōl, surgō.

Tū, Sōl, surgis.

Ille, Sōl, surgit.

Quis illīc habitat, mūrī?

Pȳramus hīc habitat, Sōl.

Quis illīc habitat, ō mūrī?

Thisbē hīc habitat, ō Sōl.

(Sōl trāns caelum lentē it.)

(ad domum prōdit.) Ego sum pater.

Ille est pater.

Ubī est iānua?

Nōs sumus iānua.

Iānuam aperiō. (Mūrī IV et V sē vertunt.)

(vocat) Quid facis, pater!

Iānuam aperiō, ō Pȳrame.

Iānuam aperit pater.

Ad mē venī, Pȳrame!

Ad tē veniō, pater.

Ad illum venit Pȳramus.

Quid habēs, Pȳrame?

Gladium habeō.

Gladium habet Pȳramus.

Quālīs est gladius?

Acūtus est gladius.

Acūtum gladium habet Pȳramus.

Cōnsīde!

Cōnsīdō.

Cōnsīdit Pȳramus.

Librum sūme!

Librum sūmō.

Librum sūmit Pȳramus.

Librum lege!

Librum legō.

Librum legit Pȳramus.

Ego exeō.

Tū exīs.

Exit pater.

(Exit pater; Pȳramus sedet et librum legit.)

(ad domum prōdit) Ego sum māter.

Illa est māter.

Ubī est iānua?

Nōs sumus iānua.

Iānuam aperiō. (Mūrī XVI et XVII sē vertunt.)

(vocat) Quid facis, māter?

Iānuam aperiō, ō Thisbē.

Iānuam aperit māter.

Ad mē venī, Thisbē!

Ad tē veniō, māter.

Ad illam venit Thisbē.

Quid habēs, Thisbē?

Pallam habeō.

Pallam habet Thisbē.

Quālīs est palla?

Alba est palla.

Albam pallam habet Thisbē.

Cōnsīde!

Cōnsīdō.

Cōnsīdit Thisbē.

Librum sūme!

Librum sūmō.

Librum sūmit Thisbē.

Librum lege!

Librum legō.

Librum legit Thisbē.

Ego exeō.

Tū exīs.

Exit māter.

(Exit māter. Thisbē sedet et librum legit. Pȳramus et Thisbē ad mūrum medium appropinquant.)

Ubī es, Thisbē?

Ubī es, Pȳrame?

Hīc sum, Thisbē.

Hīc sum, Pȳrame.

Mel meum

Corculum meum!

(Pȳramus et Thisbē per mūrum susurrant et cōnsilium faciunt.)

Ad sepulchrum Ninī.

Ad sepulchrum Ninī.

(Ad sellās redeunt; Thisbē legit; Pȳramus dormit.)

Ego, Sōl, dēscendō.

Tū, Sōl, dēscendis.

Hic, Sōl, dēscendit.

(subitō ē sellā surgit et sōlem spectat) Quid tū, Sōl, facis?

Ego, Sōl, dēscendō. Quid tū, Thisbē, facis?

Ego, Thisbē, exeō.

Exit Thisbē. (Exit Thisbē.)

Quid tē, Pȳrame, facīs?

Dormit Pȳramus.

Ego, Sōl, occidō.

Tū, Sōl, occidis.

Ille, Sōl, occidit.

Ābīte, mūrī.

(Domus Pȳramī et domus Thisbae ad sellās redeunt. Pȳramus in mediā scaenā dormit.)

Fīnis est prīmae scaenae.

Secunda scaena est. In mediā silvā sumus. (Sē recipit.)

(prōdit) Ego sum Ninus. (ā sinistrā recumbit.) Mortuus sum.

(Plōrātōrēs prōdeunt et circum Ninum stant.)

Lacrimāte, quia Ninus mortuus est.

Lacrimāmus, quia Ninus mortuus est.

Sepulchrum facite.

(sepulchrum super Ninum pōnunt) Sepulchrum
facimus.

(Statuae I-V prōdeunt et lacrimant.)

Quī estis?

Nōs sumus statuae.

Cūr lacrimātis?

Quia Ninus mortuus est, lacrimāmus.

(Statuae sē circum sepulchrum dispōnunt; Prīnceps Plōrātōrum chartam ad sepulchrum affīgit; in chartā scrīptum est: Hīc iacet Ninus. Exeunt Plōrātōrēs.)

Hīc iacet Ninus.

(in tabulātō exstat)
Ego, Lūna, surge.

Tū, Lūna, surgis.

Quid videō?

Sepulchrum vidēs. Hīc iacet Ninus.

(prōdit et rugit) Ego sum leō.

Tū es leō.

Ille est leō.

(Leō post sepulchrum manet. Lūna lentē trāns caelum it.)

(prōdit et circumspectat.) Ubi est sepulchrum?

Hīc est sepulchrum. Hīc iacet Ninus.

Ubī est Pȳramus? (Leō rugit.)

Heu! Heu! (Thisbē fugit; palla humī cadit.)

(pallam sūmit) Alba est palla.

Alba est palla.

(linguā lambit) Nunc rubra est palla.

Nunc rubra est palla. (Exit leō.)

(prōdit et circumspectat.) Ubi est sepulchrum?

Hic est sepulchrum. Hīc iacet Ninus.

Ubī est Thisbē?

Ubī est Thisbē?

Quid videō?

Pallam vidēs.

Rubra est palla.

Rubram pallam vidēs.

Thisbē mortua est. (Lūna silet.) Nōnne gladium habeō? (Sē occīdit.) Mortuus sum.

Mortuus es.

Mortuus est Pȳramus.

(redit) Ubī est Pȳramus?

Ubī est Pȳramus?

Quid videō?

Pȳramum vidēs.

Pȳramus mortuus est.

Pȳramus mortuus est.

Nōnne gladium videō? (Sē occīdit.) Mortua sum.

Mortua es.

Mortua est Thisbē.

Ego, Lūna, occidō.

Tū, Lūna, occidis.

(in tabulātō exstat) Ego, Sōl, surgō.

(intrant) Tū, Sōl, surgis.

Ille, Sōl, surgit.

(Pater et Māter circum sepulchrum ambulant et inter sē loquuntur; subitō mortuōs vident.)

Quid vidēmus?

Pȳramus mortuus est.

Thisbē mortua est.

Lacrimāmus.

Pater et māter lacrimant.

(prōdeunt et mortuōs spectant.) Pȳramus et Thisbē mortuī sunt. Lacrimāmus.

Sepulchrum facite.

(sepulchrum super mortuōs pōnunt.) Sepulchrum facimus.

Sepulchrum facitis.

Sepulchrum faciunt.

(gladium in sepulchrō pōnit.) Hic est gladius Pȳramī.

(pallam in sepulchrō pōnit.) Haec est palla Thisbae.

(Intrant Statuae VI-X.)

Quī estis?

Nōs sumus statuae.

Cūr lacrimātis?

Quia Pȳramus et Thisbē mortuī sunt, lacrimāmus.

(Statuae sē circum sepulchrum dispōnunt; Prīnceps Plōrātōrum chartam ad sepulchrum affīgit; in chartā scrīptum est: Hīc iacent Pȳramus et Thisbē. Plōrātōrēs exeunt. Pater et māter in mediā scaenā lacrimant.)

Hīc iacent Pȳramus et Thisbē.

Salvē, magister!

Salvēte, puerī! Omnēsne adestis? Quis abest? (Mānius dextram tollit.)

Nōs omnēs adsumus. Titus autem abest.

Cūr Titus abest? Nōnne herī aderat?

Ita vērō, sed vesperī ad cēnam apud Quīntum erat. Multa edēbat, multa bibēbat; itaque hodiē aeger est.

Ēn puerum stultum! Meritō aegrōtat.

Cor meritō aegrōtat? (Mānius dextram tollit.)

Silē, Mārce!

Tūne, ō magister, apud amīcum herī cēnābās? (Mānius dextram tollit.)

Minime; sōlus cēnābam.

Semperne sōlus cēnās? (Mānius dextram tollit.)

Ita.

Ō miserum magistrum!

Nōnne umquam nimis edis? *(Mānius dextram tollit.)

Numquam nimis edō.

Ō miserum magistrum!

Cūr numquam nimis edis? (Mānius dextram tollit.)

Silē, Mārce!

Servius etiam abest, magister.

Servius quoque, ut crēdō, apud Quīntum cēnābat.

Ecce! Videō Servium. Quam sērō venit!

Cottīdiē Servius sērō venit.

Cūr semper sērō venit? (Mānius dextram tollit.)

Quia, cum gallus cantat, nōn surgit.

Semperne tū, cum gallus cantat, surgis, ō magister?

(Servius lentē intrat.)

Ita.

Cūr, cum gallus-- (Mānius dextram tollit.)

Silē, Mārce! Salvē, Servī!

Salvē, magister!

Cūr tam sērō venis? (Mānius dextram tollit.)

Quia neque loculōs meōs neque tabellās reperīre poteram.

Molestus puer es. Hodiē tē pūniam. Venī ad mē.

Castīgābit eum magister.

Gāī, tolle eum in umerōs tuōs. (Gāius hoc facit.) Sexte et Quīnte, pedēs eius retinēte. (Sextus et Quīntus hoc faciunt.) Ferulā eum feriam.

(Orbilius Servium ferit. Discipulī surgunt, rīdent, clāmant.)

Ō! Ō! Ēheu! Ō mē stultum! Impiger posthāc erō, neque umquam tibi molestus.

Cūr Servium castīgās, ō magister? (Mānius dextram tollit.)

Tē etiam castīgābō, nisi silēbis. Cōnsīdite omnēs, et stilōs tabellāsque parāte! (Puerī cōnsīdunt et tabellās parant.) Quis parātus est? (Mānius dextram tollit.)

Ego parātus sum.

Nōndum ego parātus sum.

Nunc ego recitābō; vōs in tabellīs scrībite! (Recitat) "Titus, fīlius agricolae Rōmānī, tredecim annōs nātus est."

Cūr tredecim annōs nātus est? (Mānius dextram tollit.)

Silē, Mārce!

Quot annōs tū nātus es, ō magister? (Mānius dextram tollit.)

Nesciō.

Cūr nescīs, ō magister? (Mānius dextram tollit.)

Silē, Mārce! Siste, omnēs! (Recitat) "Agricola illum Rōmam māne dūcit."

Cūr Rōmam dūcit? (Mānius dextram tollit)

Nesciō; sed māne et mox fortasse ipse intellegēs.

Nosterne Titus est in hāc fābulā, ō magister?

Minime; nōn noster Titus est. (Recitat) "Rōma ab agrīs eōrum procul abest."

Quam procul abest, ō magister? (Mānius dextram tollit.)

Multōs passūs abest.

Quot passūs abest? (Mānius dextram tollit.)

Nesciō.

Cūr nescīs, ō magister? (Mānius dextram tollit.)

Silē, Mārce! Nunc pergam. (Recitat) "Ēō igitur nōn ambulāre possunt, sed equī eōs vehunt."

Quot equī eōs vehunt, ō magister? (Mānius dextram tollit.)

(Celeriter recitat.) "Cum ad portam Latīnam veniunt--"

Lentius recitā, sōdēs, ō magister; tot vocābula scrībere nōn possumus.

Sī silēbitis, lentius recitābō. Accūrātē scrībite, puerī. (Recitat lentius.) "Cum ad portam Latīnam veniunt, ab equīs dēscendunt, quia viae intrā mūrum inīquae sunt et angustae."

Cūr inīquae et angustae sunt? (Mānius dextram tollit.)

Venī ad mē post lūdum et tibi dīcam. (Mārcus lacrimat. Orbilius recitat.) "Sex hōrās aedificia spectant. Deinde amīcum vīsunt et apud illum prandent."

Nōnne apud Quīntum prandent? (Mānius dextram tollit.)

Minime, nōn noster Titus est.

Quod amīcō Titī nōmen est? (Mānius dextram tollit.)

Nesciō; nēmō scit. (Recitat) "Tandem equōs petunt et domum redeunt."

Quōrum equōs, magister? (Mānius dextram tollit.)

Suōs equōs, stulte! Nōnne eōs extrā portam Latīnam relīquērunt? (Mānius dextram tollit.) Satis est. Nunc Mānī, surge! (Mānius surgit.) Et recitā tuum pēnsum. Cēterī, audīte! (Mānius recitāre temptat; nihil tamen dīcere potest; tandem cōnsīdit et lacrimat. Cēterī rīdent et clāmant.)

Ego possum.

Tū, Gāī, recitā! (Gāius recitat.) Bene recitās, Gāī. Hodiē ōtium agētis; discēdite omnēs et valēte!

(Discipulī surgunt et stilōs tabellāsque sūmunt.)

Ō cāre magister! Grātiās tibi agimus. Valē!

(Cēterī exeunt; Mārcus prope Orbilium stat et lacrimat.)

Abī!

(Exit Mārcus.)

Quota hōra est?

(ad fenestram currit.) Prīma ferē hōra est. Sōl mox surget.

Ō mē miserum! Pēnsum meum nōn fēcī. Quid Orbilius dīcet?

Immō vērō, quid faciet Orbilius?

Iam ferulam sentiō. Ad lūdum īre nōn audeō.

Gaudeō quia nōndum ad lūdum īmus, ego et Pūblius.

Quālēs frātrēs estis! Quia vāpulābō, gaudētis.

(saltant et cantant) Titus vāpulābit; Titus vāpulābit.

(īrātus) Vōs etiam vāpulābitis.

(Frātrēs loculīs ferit.)

(lacrimant.) Lacrimāmus, quia Titus vāpulābit. Lacrimāmus, quia Titus vāpulābit.

Quia vōs vāpulāvistis, lacrimātis. Iterum autem lacrimābitis, nisi bonum cōnsilium mihi inveniētis; nam ego vāpulāre hodiē nōlō.

Cōnsilium habeō.

Dīc nōbīs.

Manēte; cōgitō.

Festīnā, Pūblī. Ō mē miserum, vāpulābō.

Fortasse malum Pūblius habet cōnsilium; tum vāpulābis, Tite.

Nīsī statim cōnsilium nārrābis, iterum idem accipiēs.

(Loculōs sūmit.)

Cōgitāvī. Audīte cōnsilium. Vesperī apud Quīntum cēnābās.

Illud iam scīmus.

Bene, ibi nimis ēdistī.

Quid dīcere vīs? Semper nimis edō; tū quoque et Lūcius.

Sāne, at tū hodiē aegrōtās, quia nimis vesperī ēdistī.

At nōn aegrōtō, mī frāter!

Ō stulte, nōnne intellegis? Hodiē aegrum simulābis.

Intellegō. Eugē, Pūblī! Bonum cōnsilium invēnistī! Tū, Lūcī, ī ad mātrem; illī dē morbō meō aliquid nārrā! (Exit Lūcius.)

Pūblī, in aquam hunc pannum merge! Festīnā! Nam mātrem audiō; pannō meōs oculōs preme! Heu! Heu! Quantum doleō!

(Octāvia intrat cum Lūciō.)

Hercle! Quam aeger es! Quid habēs, mī fīlī?

Multum doleō. Nunc calidus sum, nunc frīgidus.

Ō cāre fīlī, medicum arcessam. Quis medicum venīre iubēbit?

Ego medicum arcessam, mea māter.

Et ego cum Lūciō ībō.

Īte, parvulī, et medicāmentum ferre medicum iubēte.

Acerbum medicāmentum sēcum feret medicus.

Acerbum medicāmentum.

(Exeunt geminī.)

Ut sitiō, māter cārissima!

Miselle puer! Aquam frīgidam tibi dabō. Bibe!

(Titus bibit)

Māter, nunc frīgidus sum. Ecce! Membra mea tremunt.

Ēn, vestīmentīs tē tegam.

Māter, nimis calidus sum.

Ēheu! Quī morbus tē tenet? Quandō medicus veniet?

Aliquis iānuam pulsat.

(Medicus cum puerīs intrat.)

Salvē, domina! Quis aeger est?

Salvē, medice! Fīlius meus aegrōtat.

Salvē, puer! Aegerne es? (Titus annuit.)

Ita, medice, valdē aeger est.

Num edere potes? (Titus annuit.)

Minime; nihil edere potest.

Ostende mihi linguam tuam. Hem! Quid herī ēdistī?

Nesciō, medice.

Sciō equidem.

Et ego.

Apud Quīntum vesperī cēnābat.

Nimis edit--porcum.

Et pōma.

Et lība.

Et alia multa.

Minime mīrum, sī hodiē aegrōtās.

Minime mīrum est. Medicāmentum tibi parābō.

(Medicus medicāmentum parat.)

Quāle medicāmentum parās?

Acerbumne est annōn?

Acerbum est.

Acerbum est medicāmentum. Acerbum est medicāmentum.

Dā mihi pōculum, domina! (Fundit.) Nunc bibe, puer!

(Titus medicāmentum gustat)

Nōlō bibere. Tāle pōculum numquam bibam.

Ohē, puer improbe! Quō modō aegrōtāre dēsinēs, nisi medicāmentum bibēs?

Titus bibere nōn vult. Titus bibere nōn vult.

Necesse est bibere.

Acerbum est. Gaudēmus, quia acerbum est medicāmentum.

Aliquis mox vāpulābit.

(Geminī audiunt et silent.)

Statim bibe; sīn minus, patrem vocābō.

Nōlō.

(Exit Octāvia.)

Tite, audīsne mē?

Ita, mī pater.

Nōnne medicāmentum bibere vīs?

Sānē, mī pater, bibere volō.

(Dum bibit Octāvia intrat.)

Medicāmentum bibit Titus.

Bene; deinde tranquillē dormiēs. Mox validus iterum eris et rōbustus. Valē, domina; valēte, puerī.

Valē, medice.

(Exit Mēdicus.)

Iam validior sum. Licetne mihi surgere, māter?

Nōn licet, ō stulte. Tōtum diem in lectulō iacēbis. Et ego prope tē manēbō.

Nōn necesse est tibi, cārissima māter, prope mē manēre.

Meus es fīlius. Prope tē manēbō, dum aegrōtās.

Licetne nōbīs in hortō lūdere?

Ābīte, geminī, et in hortō lūdite.

Titus in lectulō manēbit, tōtum diem in lectulō manēbit.

(Exeunt Lūcius et Pūblius. Titus pugnum agitat.)

Bene pugnāvistis hodiē, ō ducēs, vōs et mīlitēs Etrūscī.

Grātiās tibi agimus, rēx maxime; prō patriā et prō tē pugnāvimus.

Quō nōmine hic mōns appellātur, ubi iam castra posuimus?

Iāniculum vocātur hic mōns.

Iāniculum habēmus; facile erit Rōmam capere.

Quō modō Iāniculum cēpistī, Mamilī? Nārrā nōbīs!

Bene nōs dūxit Mamilius, ō rēx maxime!

Hoc sciō; attendite animum et audīte!

Ō rēx maxime, Iāniculum tenēbat Pulvillus cōnsul cum centum mīlitibus; iuvenis est et malus dux; male imperat, neque Rōmānī illī pārēre volunt. At diū nōbīs resistēbant; neque facile erat illud parvum agmen dē monte pellere. Tandem centum mīlitēs circum montem mīsī; hī ā tergō Rōmānōs subitō oppugnāvērunt. Pulvillus pavidus tergum vertit; cum quīnquāgintā hominibus effūgit; cēterōs occīdimus. Ille, tertius in ōrdine ducum (ducem quendam indicat), prīmus in summum montem pervēnit. Hostēs illum vulnerāverant et signiferum occīderant. Statim ille signum ē dextrā mortuī rapuit et in summō monte posuit.

Bene fēcistī, Mamilī; bene fēcērunt tuī mīlitēs. Tū, dux vulnerāte, hūc venī! (Dux tertius appropinquat.) Accipe hoc praemium! (Armillam bracchiō circumdat. Tum dux sē in ōrdinem recipit) Crās Rōmam oppugnābimus.

(laetīs clāmōribus) Crās Rōmam capiēmus.

Crās rēx iterum erō Rōmānōrum.

Crās omnēs inimīcōs occīdam.

Crās omnēs nōbilēs in vincula coniiciam.

Vae victīs! Nōs enim Rōmā expulērunt.

Ignāvī hominēs rēgem habēre nōlēbant; poenās crās dabunt.

(murmurant) Fortēs, nōn ignāvī, sunt Rōmānī. Fortēs hostēs amāmus; ignāvōs ōdimus amīcōs.

Quandō et quō modō Rōmam oppugnābimus?

Statim hoc faciēmus; sī enim Rōmānī pontem sublicium frangent, neque Tiberim trānsīre neque urbem intrāre poterimus.

Nōs quidem hodiē diū pugnāvimus; sine somnō mīlitēs nōn bene pugnābunt.

Vigil! Vigil!

Quid vīs, rēx?

Quid nunc Rōmānī faciunt?

Omnēs intrā moenia sē recēpērunt. Vigilēs tamen ē moenibus prōspectant.

Frēgēruntne pontem?

Minimē, rēx maxime! Stat pōns.

Quālis erit nox?

Obscūra; nūbilāre enim coepit, neque lūna fulgēbit. Etiam nunc vigilēs Rōmānōs vidēre nōn possumus; nōn iam pōns in cōnspectū est; hāc nocte caecī erunt vigilēs.

Bene dīxistis, vigilēs. Hoc igitur cōnsilium omnēs audīte! Quārtā vigiliā, dum Rōmānī adhūc dormiunt, ad pontem silentiō appropinquābimus. Antequam illūc pervēnerimus, nōs neque vidēre neque audīre vigilēs poterunt. Nūllā morā pontem trānsībimus et portam facile rumpēmus, dum Rōmānī arma petunt et tōtā urbe trepidant.

Bonum cōnsilium cēpistī, ō rēx maxime! Vincēmus.

Hoc cōnsilium, ducēs, mīlitibus nūntiāte! Deinde usque ad quārtam vigiliam dormīte!

Audīmus et pārēbimus.

Vigilēs, cum quārta vigilia erit, ē somnō nōs omnēs excitāte!

Audīmus et pārēbimus.

Audīsne aliquid?

Quam timidus es! Ventus aquam agitat.

Pedēs hominum audiō.

Nōlī hoc crēdere. Sōl mox surget; tum vidēre poterimus.

Aliquid videō. Aliquid sē movet.

Agmen est. Hostēs sunt.

Surgite, Rōmānī. Hostēs adsunt.

Surgite, Rōmānī. Hostēs adsunt.

(Cīvēs armātī portam aperiunt et prōspectant. Valerius et Pulvillus in pontem currunt.)

Frangite pontem, cīvēs.

Tempus nōn dabunt hostēs. Ēheu, nōs prīmōs occīdent. Quid facere possumus? Quō fugere dēbēmus?

Silē, ignāve! Cūr herī mīlitēs frangere pontem nōn iussistī? Tū enim imperātor erās. Hodiē ego Rōmānīs imperō. (Pulvillus in urbem redit. Multī cīvēs in portā appārent)

Audīte, cīvēs! Sī duo vel trēs hostibus breve temporis spatium resistere poterunt, cēterī pontem frangent. Ita urbem servāre poterimus.

(inter cīvēs appāret) Quid dīcēbat cōnsul?

Sī quis hostibus resistet, nōs pontem frangere poterimus.

Ego, cōnsul, pontem dēfendam. Quis mēcum hoc prō patriā faciet?

(ex cīvibus prōdit) Ego tibi socius erō, fortis Horātī.

Tū bonus eris socius. Tēcum bene pugnābō. Tamen sī trēs erimus, tōtum hostium agmen facile repellēmus.

(ex cīvibus prōdit) Ecce tertius erō. Prō Rōmā et Rōmānīs cum hīs comitibus pugnābō.

Vōbīs agō grātiās.

Vōbīs grātiās agimus.

(Etrūscī appropinquant)

Currite, mīlitēs! Pontem occupāte!

Properāte vōs! Currunt enim hostēs.

(Trēs pontem trānseunt)

Ego medius stābō; tū, Spurī, ā dextrā stā, Herminī, tū ā sinistrā!

(Etrūscī ad pontem adveniunt)

Oppugnāte, mīlitēs! Illōs trēs occīdite et urbem intrāte!

Secūrēs sūmite, cīvēs! Sūmite gladiōs! Frangite pontem!

Mamilī, mēcum manē! Herī satis pugnābās. Sextus contrā suam urbem hominēs dūcet.

Dā mihi secūrem, tū! Ita, ita, lignum frangite.

(Ipse pontem ferit dum mīlitēs Etrūscī pontem oppugnant)

Cavē, Herminī! Ā sinistrā oppugnābunt.

Parātus sum; ecce, undique veniunt.

Dūra verbera date! Nōn multī eōdem tempore nōs oppugnāre possunt.

(in moenibus appāret) Venīte, vōs, ad moenia! (Multī cīvēs in moenia veniunt) Sagittās mittite! Iacula coniicite!

Mēcum venīte, mīlitēs! Ego Horātium occīdam. Mihi quidem nōn resistet.

Cuius vōcem audīmus?

Sextus Tarquinius hostēs dūcit.

Apage, perfide Sexte! Num audēs Rōmam revēnīre?

Mox alia clāmābitis, cum vōs in vincula coniiciam.

Occīde Sextum, Horātī! Etiam sī hostēs nōs vīcerint, gaudēbimus, quod perfidus Sextus mortuus erit.

(Sextus Horātium oppugnat; Spurius et Titus contrā aliōs pugnant)

Cavēte, sagittāriī! Nōlīte nostrōs occīdere! Cavēte, iaculātōrēs! Suprā capita nostrōrum iacula coniicite!

Uter vincet? Ecce noster illum ferit!

Iō triumphe! Mortuus est Sextus.

Minime, surgit. Horātī, iterum ferī!

(Alter Horātium oppugnat, dum Mamilius Sextum ē perīculō trahit)

Quis auxilium fert?

Mamilius.

Ecce, Sextum ē perīculō trahit.

Nunc redit; ipse Horātium oppugnābit.

Ēheu, nōn mortuus est Sextus.

Auxilium date, cīvēs; ecce, paene frāctus est pōns.

Iō, Spurius hostem occīdit; nunc alterum ferit.

Ēheu! Horātium vulnerāvit Mamilius.

Ēheu! Spurī, auxilium dā!

Ecce. Mamilium repellunt.

(magnā vōce) Redīte, Rōmānī! Paene frāctus est pōns. Iam, iam redī, Horātī!

Redīte, Rōmānī! Paene frāctus est pōns! Nōs servāvistis; iam vōs servāte!

Redīte, comitēs! Dum tempus manet, redīte!

Tū etiam nōbīscum redī! Sine tē nōn redībimus.

Redīte, fortēs virī! Iam iam cadit pōns.

Redīte, comitēs! Vōbīs hoc imperō. Cōnsilium habeō bonum; mē hostēs nōn occīdent.

Parēmus. Valē! (Ad portam redeunt)

Nōlīte Horātium relinquere!

Ipse imperāvit. Pārēmus.

(Spurius et Titus urbem intrant)

Sērō redībis, Horātī. Cadit pōns.

(Scūtum ad cīvēs coniicit) Excipite, cīvēs, scūtum! Nōn honestum est scūtum relinquere. (Gladium in mediōs hostēs coniicit) Vōs, hostēs, gladium excipite! Tibi mē committō, Tiberis. (Dum pōns cadit, Horātium in flūmen dēsilit)

Quid facit? Vulnerātus est; nōn potest natāre.

Ita; flūmen trānsit; ad portam natat.

Dēmittite fūnēs! (Cīvēs fūnem dēmittunt)

Fūnem prehendit. Trahite! Trahite!

Trahite! Trahite! (Cīvēs Horātium ex aquā in portam trahunt.)

Senātus tibi grātiās agit.

Populus Rōmānus tibi grātiās agit.

Rōmam servāvistī.

Nōlīte ducem nostrum culpāre!

At quis nōs in īnsulam dēsertam dūxit?

Respondē, Euryloche! Nōnne Ulixēs?

Sānē, magnus Ulixēs vōs hūc dūxit; sed nōlīte illum culpāre!

Cūr nōn oportet nōs illum culpāre?

Respondē, Euryloche. Cūr nōn oportet nōs illum culpāre?

Quia dī immortālēs (palmās tollit) nōs et illum in haec perīcula addūxērunt.

Sī dī Ulixem nōn amant, nōn iam noster erit dux.

Rēctē dīcis; nōn iam noster erit dux.

(ventrem tangit) Ēsuriō; dā mihi cibum, Euryloche!

Ēsurīmus; dā nōbīs cibum, Euryloche!

Nōnne magnanimus Ulixēs in mediās silvās iit, quia cibum nōbīs petere volēbat?

Num hoc crēdis? Nōs quidem hoc nōn crēdimus.

Nōn crēdimus. Immō vērō nōs dēseruit.

Sī ferās arcū occīdet, ipse eās edet.

Ipse carnem edet avium et bēstiārum.

Nihil nōbīs referet. Hoc prō certō habeō.

Nihil nōbīs referet. Hoc prō certō habēmus.

Ō stultī; fidēlis est noster dux; crēdite illī!

(circum sē spectat) Hominem quī advenit, videō.

Hostīsne an amīcus venit?

Nesciō; adhūc procul abest.

(Aliī nautae nunc stant)

Ecce, dē summō colle dēscendit.

Quō habitū est? Quae vestīmenta, quae arma portat?

Arcum sagittāsque fert; rēctā ad nōs venit.

Ulixēs est.

Quid umerīs portat?

Carnem nōbīs affert.

Ō magnanimum Ulixem! Ō optimum ducem!

Cervum sagittā occīdī. Cibum vōbīs afferō. Carnem edēmus omnēs.

Iō, Iō! Magnanimum Ulixem! Ō optimum ducem!

Ligna petite, nautae! Properāte vōs!

(Dum Ulixēs appropinquat, nautae ligna per lītus petunt et in mediō cumulant.)

Remum frāctum invēnī, quī in lītore iacēbat.

Siccōs rāmōs afferō, quī dē arbore cecidērunt.

Grave est id quod portāmus; gubernāculum ferimus nāvis nostrae, quod mare in lītus iēcit.

Rōstrum nāvis repperī; ecce, Minervae imāginem undae perdidērunt; eam vix possum agnōscere.

(Ulixēs appāret et cervum humī dēpōnit.)

Salvē, Ulixēs! Nautae, ignem accendite!

Nōn possumus ignem accendere. Ō callidissime omnium hominum (Ulixī hoc dīcunt), hoc prō nōbīs fac, quia ēsurīmus et quam prīmum cēnāre volumus.

(Dum Ulixēs ligna cōnfricat et ignem accendit) Nunc callidus et magnanimus est is quī nūper pessimus ducum erat et īnfīdissimus.

(Ulixēs in saxō cōnsīdit; nautae in summō igne cervum tōtum pōnunt. Tum circum Ulixem et ignem sē dispōnunt.)

Per silvam errābam, cum hunc cervum haud procul vīdī--

Dulcis est fūmus.

Mē post arborem cēlāvī--

(sonitum labrīs facit) Dulcem carnem iam gustō.

Ventus adversus flābat; nōn igitur mē olfacere cervus poterat.

Carnem equidem olfaciō dulcissimam.

Sagittam arcumque parāvī.

Nōs quidem convīvium parāmus.

Sagittā prīmā cervī frontem trānsfīxī. Nōnne magna et pulchra sunt cornua, ō Euryloche?

Magna et pulchra erit cēna.

Iam certē tostus est cervus. Licetne mihi statim edere?

Statim edere volumus.

Edite comitēs! Gaudeō quod nōn iam ēsuriētis.

Vorāte, vōs quī suibus estis similēs; nihil nisi cēna cibusque vōbīs in mentem venit.

(Nautae cervum dīvidunt et carnem vorant; intereā Ulixēs nārrat.)

Postquam cervum occīdī, circum mē spectāre coepī. Haud procul inter arborēs appārēbat tēctum domūs. Fūmus inde ascendēbat.

Sine dubiō torrēbant carnem.

Cārō dulcis est! Libenter iterum carnem gustāmus.

Nōnne usque ad domum īvistī, dux?

Minimē; comitum mihi in mentem vēnit famēs. Ad vōs igitur quam prīmum praedam meam rettulī.

Crās ad illam domum ībimus. Quid cēnsētis, comitēs?

Placet; ad eum locum ībimus.

Fortasse ibi multam carnem et bene tostam inveniēmus.

Glandēs saltem in silvā inveniētis.

Ubī sunt comitēs nostrī?

Eōs quōs perdidimus, neque videō neque audiō.

At vōcēs audiō.

Sānē, fēminās quae rīdent audīs.

Nōnne suēs audītis, comitēs, quī edunt?

Silēte, fēmina nunc cantat.

Circē, maga, pessima fēminārum, cantat quia nostrōs comitēs perdidit.

Nōnne nōs etiam perdet?

Priōrēs eam oppugnābimus.

At sī baculum illud agitābit, nōnne mortuī nōs omnēs cadēmus?

Sī mihi pārēbitis et omnia quae nunc imperābō faciētis, eam vincēmus.

Tibi pārēbimus, ō dux noster, vir callide! Quid imperās?

Tibi pārēbimus nōs omnēs.

Apud hanc fēminam nōlīte edere, nōlīte bibere.

Nihil hīc edēmus, nihil bibēmus.

Etiam sī ego cibum et pōculum accipiam, vōs nōlīte idem facere.

Cūr hoc tibi licet quod nōs facere vetās?

Hunc quem teneō flōrem Mercurius mihi dēdit.

Quō modō tē dēfendere hic flōs potest?

Dum hunc flōrem olfaciō, Circē mē laedere nōn poterit.

Silēte omnēs; aliquem enim audiō quī iānuam aperit.

Mementōte id quod imperāvī, et pārēte!

(Intrat Circē cum ancillīs quattuor.)

Salvē, ō Ulixēs.

Salvē, ō Euryloche.

Salvē, Naupactōe.

Salvē, ō Proxene.

Salvē, ō Rhodī.

Salvē, rēgīna. Tē, quae meum nōmen scīs, quō modō vocābō?

(ancillae prīmae) Quō modō nōmen meum scīs?

(ancillae secundae) Quō modō nōmen meum scīs?

(ancillae tertiae) Quō modō nōmen meum scīs?

(ancillae quārtae) Quō modō nōmen meum scīs?

Salvēte, omnēs advenae! Nōmen meum nōlīte rogāre, sed vīnum meum bibite et carnēs meās edite. (Mānibus plaudit.)

(Intrat minister quī quīnque pōcula fert.)

Adsum, rēgīna.

Dā nōbīs pōcula. (Ē manibus ministrī quattuor pōcula accipiunt. Circē manibus plaudit. Intrat servus quī amphoram fert.)

Adsum, ō rēgīna!

Appropinquā, serve! (Dum baculum suprā amphoram agitat, venēnum in vīnum dēmittit.) Tibi, ō Iuppiter, vīnum cōnsecrō.

(nautīs) Cavēte vīnum. (Servus vīnum in pōcula fundit.)

(vōce sonōrā) Aurea mīrificō complēvī pōcula vīnō.

Mihi dā pōculum, ō minister.

(vōce sonōrā) Tē vel^[1] callidiōrem hoc vīnum reddet, Ulixēs.

Tum erō tam callidus quam vulpēs.

Hoc tibi prōmittō. Accipe, ō rēx. Rēgīna tibi vīnum offert.

Accipe, Euryloche; ancilla rēgīnae tibi vīnum offert.

Accipe, Naupactōe; ancilla rēgīnae tibi vīnum offert.

Accipe, ō Proxene; ancilla rēgīnae tibi vīnum offert.

Accipe, ō Rhodī; ancilla rēgīnae tibi vīnum offert.

(Virī ā fēminīs pōcula accipiunt. Rhodius sē post columnam cēlat.)

Oculōs mihi advertite. (Intereā Eurylochus et Naupactōus et Proxenus vīnum humī effundunt, sed Rhodius bibit.) Vīnum bibō, grātus quia nōs advenās tam benignē excēpistī, ō rēgīna. (Flōrem olfacit, dum vīnum bibit. Omnēs Ulixem diū spectant.)

Quid spectātis? Bonum est vīnum quod hospitibus dās, ō rēgīna; dī tibi praemium meritum dabunt.

(baculum agitat) Vulpēs eris! Hoc imperō.

Quid facis? Quid dīcis? (Rīdet) Ēia! Nunc intellegō; tam callidus sum quam vulpēs.

Placetne tibi vīnum, Euryloche? Nōnne aliquid sentīs?

Dulce est hoc vīnum.

Et tū, Naupactōe, quid dīcis?

Numquam anteā tam dulce vīnum bibī.

Nōnne optimum est vīnum, Proxēne?

Nectar est, dīs idōneum, (sibi dīcit) sed nōn hominibus.

Tibinē grātum est vīnum, ō Rhodī?

(Rhodius suis sonitum facit et suī similis ex ātriō currit. Ulixēs nihil videt.)

Vīdistīne suem quī ex ātriō currēbat?

Ubī est Rhodius? Multum timeō.

Ulixī crēdite.

At aliquid mihi in mentem venit, rēgīna. Aliīne hīc adsunt apud tē hospitēs?

Multās bēstiās apud mē habeō, sed hominēs nūllōs.

Ante hōs duōs diēs comitēs meī, nautae, ad tuam domum vēnērunt, quia ēsuriēbant.

Ita est. Illīs cibum dedī; hominēs brevī hinc discessērunt.

(rīdent) Suēs tamen apud nōs manent.

Quid dīcere vultis? Nōn suēs erant comitēs quōs perdidimus, sed virī.

(Circē manibus plaudit. Intrat coquus quī carnēs in paterā fert.)

Adsum, ō rēgīna.

Quid affers?

(vōce sonōrā) Ambrosiam hospitibus dulcem fēlīcibus offers.

Bibistis, ō hospitēs! Nunc edite!

(nautīs) Cavēte carnēs.

(baculum suprā carnēs agitat) Tibi, ō Iuppiter, carnēs cōnsecrō. (Deinde Ulixī offert. Omnēs carnem manibus accipiunt)

(subitō clāmat) Ubī est Rhodius? (Dum omnēs circumspectant, nautae carnēs reiciunt.)

Ex ātriō fūgit--(parvā vōce)--sūs.

(Rīdent ancillae)

Carnem edō et tibi, rēgīna, grātiās agō.

(Omnēs diū spectant)

(baculum agitat) Tandem vulpēs eris! Hoc imperō ego cui nōmen est Circē.

(magnō rīsū) Tē agnōscō, fēmina dīs hominibusque īnfēsta, improba maga. Nihil efficere potes. (Gladium stringit) Tē et tuās ancillās occīdam, quia tot hominēs iam perdidistis.

Ignōsce mihi, ō optime rēx! Nōn iterum hominēs laedam, sī mihi ignōscēs.

Sī tē occīdam, hoc prō certō habēbō.

Ubī sunt nostrī comitēs? Iubē eam, Ulixēs, hoc dīcere.

Sī tibi hoc dīcam, nōnne ignōscere vīs?

Sī hoc faciēs, vīvēs.

(baculum agitat) Ō suēs, quī comitēs Ulixis fuistis, este iterum hominēs!

(Intrant cēterī nautae, quī comitēs salūtant.)

Nōlī iterum hominem in bēstiae fōrmam mūtāre! Hoc iūrā!

Hoc iūrō.

(lacrimant) Hoc iūrāmus, quod domina iūrāvit.

Ābīte, miserae.

(Fēminae discēdunt; nautae gaudent.)

Ecce! In cavernā ingentī sumus. Sine dubiō Cyclōpis domus est quem nūper vīdimus.

Sine dubiō eius caverna est. Tantum mōnstrum ego numquam vīdī.

Hominī dissimilis vidētur.

Ūnum modo oculum in mediā fronte habet.

Ovēs et caprōs in agrīs pāscēbat.

Sine dubiō in hōc antrō habitat.

Ita. Nam hūc spectāte, virī. Nōnne vidētis illōs calathōs cāseō plēnōs? Et ovīlia in quibus agnī sunt et haedī? Et haud procul crātērās cōnspiciō lacte plēnās.

Certē, avidus est, sī haec omnia edere potest!

Fortasse nōs quoque comedere cupiet, ō domine.

Redīre ad lītus quam prīmum^[2] optimum erit.

Mihi quoque id optimum vidētur. Sed cāseum nōbīscum auferēmus et agnōs paucōs haedōsque. Nam cibum nōn habēmus multum in nāvibus.

Nōlō iam redīre, virī. Melius erit hīc manēre et dōna rogāre cum Polyphēmus redībit.

Temerārius est Ulixēs. Nōs omnēs perībimus.

Cēnam parāte, nautae. Cum cēnāverimus, forte ille domum redībit.

(Nautae cēnam parāre incipiunt.)

Hēī mihi! Quid audiō? Ipse appropinquat.

Fugite, amīcī. Vae miserīs nōbīs.

Venīte mēcum, virī in intimam cavernam nōs recipiēmus.

(Virī sē post saxum cēlant, unde Polyphēmum spectant.)

Adestne ille?

Iam iam gregem in cavernam agit.

Quid nunc facit?

Agnōs et haedōs extrā iānuam relīquit: sed ovēs intrā cavernam dūcit.

Cūr tam obscūra caverna fit?

Iānua iam clausa est, nam saxum magnum ante iānuam posuit.

Quid Cyclōps nunc agit?

Ovēs et caprās mulget.

Nōnne ignem nunc accendit? Flammae lūcem dant.

Tacēte amīcī. Nōs audiet.

Hem! Quid audiō? Quis adest? (vīvōs videt) Ohē! Quī estis, advenae? Unde vēnistis?

Hēī mihi! Quid nōs agere poterimus?

Nōlīte timēre, amīcī. Ego prō omnibus respondēbō, et fortasse benignē nōs tractābit. Graecī sumus, quī Troiā vēnimus et domum mare trānsimus. Sed Iuppiter, quī nōbīs īrātus est, ventōs et undās nōs ā viā prohibēre sinit. Itaque ad tuam īnsulam invītī vēnimus. Sed benignus es,^[3] ō hospes, nam supplicēs tuī sumus. Sī tū auxilium nōbīs dēdēris, dī tē remūnerābuntur.

Stultus es, aut procul ab hāc terrā habitās, sī mē tālem esse putās. Deōs enim nōs Cyclōpēs neque venerāmur neque timēmus. Grātissima autem cēna mihi eritis, tū et nautae tuī. Duōs enim māne et duōs vesperī edam dōnec omnēs mortuī eritis. (Duōs captōs occīdit et comēdit.)

Vae nōbīs miserīs! Ad patriam nostram numquam redībimus.

Crūdēlior Cyclōps est quam fera; duōs nostrum herī, duōs hodiē comēdit, et mox omnēs ad ūnum dēvorābit.

Nōlīte dēspērāre, virī; dī nōs etiam nunc iuvāre possunt, et ego ipse cōnsilium inīre incipiō.

Tua cōnsilia nōbīs nōn placent; nam propter tē amīcī nostrī quattuor miserrimē periērunt.

Vīsne Cyclōpem, dum noctū dormit, occīdere, domine?

Id facere volō: sed etiam sī eum interficiam, nōs ex antrō per clausam iānuam effugere nōn poterimus.

Quam prūdēns dominus noster est! Sed quid nōs facere iam possumus?

Audīte mē. Baculum longum quod Cyclōps humī relīquit cōnspiciō. Id acuēmus, et in igne adūrēmus. Vesperī, cum Polyphēmus redierit, vīnum eī dabō; nam--ut meministis--optimum vīnum mēcum hūc attulī. Cum ille somnō vīnōque sepultus erit, oculum eius baculō ārdentī extinguēmus. Tum impotēns ille et imbēcillus fīet.

Sapientissimum cōnsilium est. Omnēs tē adiuvābimus.

Crās, ubi iānua aperta erit, cum ovibus nōs quoque exībimus. Sīc ad lītus et nāvēs tandem effugere poterimus.

Omnium prūdentissimus dominus noster est.

Parātīne estis, virī? Mox enim redībit Polyphēmus.

Ita, parātī sumus. Baculum acūtum ārdēnsque habēmus.

Quī in oculō Cyclōpis baculum mēcum contorquēre audēbunt? Quattuor ad hunc labōrem sorte ēligere optimum erit.

Ita vērō: id faciēmus.

Hīc est galea, in quam sortēs coniicere possumus.

Hīc lapidēs nōnnūllī sunt, quōs in galeam coniicere possumus.

Ego galeam tenēbō et quatiam.

(Quattuor nautae sortēs accipiunt.)

Et ego quīntus erō. Dī sortēs optimē rēxērunt; vōs enim quattuor ipse dēligere cupiēbam.

Aliquem audiō quī appropinquat!

Sine dubiō Cyclōps ipse adest.

Ita, ovium enim bālātūs audiō.

Post saxum recipiēmus nōs, dōnec ille dormiet.

(Polyphēmus cavernam intrat, ovēs mulget, duōs nautās captōs dēvorat. Ulixēs crātēram vīnō plēnam eī offert.)

Ecce, Cyclōps, vīnum tibi offerō. Carnem hominum ēdistī; vīnum nunc bibe: grātissimum est.

(Cyclōps bibit.)

Dā mihi iterum bibere. Vīnum tuum iūcundum est. Et dīc mihi nōmen tuum. (Iterum bibit.)

(sēcum) Ēum fallere optimum erit.

Iterum, advena: vīnum tuum mē multum dēlectat. (Iterum bibit.)

Nōmen meum interrogāvistī: id nōn cēlābō. "Nēmō" nōmen meum est. "Nēminem" māter mea paterque et sociī omnēs mē appellant.

Nēmō, prō beneficiīs tuīs tē remūnerārī cupiō. Postrēmum igitur tē dēvorābō.

(sēcum) Edepol! Grātiās tibi maximās agō. Postrēma tibi cēna erō.

(Polyphēmus sē humī iacit; mox somnus eum opprimit. Quattor nautae ex intimā cavernā exeunt.)

Adestne tempus, domine? Dormitne Cyclōps?

Ita, graviter dormit. Nunc, dī patriī, adiuvāte nōs.

(Baculum ārdēns afferunt, et in oculō Polyphēmī vehementer contorquent. Ille clāmōrēs horribilēs tollit, et per antrum furibundus ruit.)

Vae mihi! Quid factum est? Quis oculum meum extīnxit? Ubinam estis, virī?

(Aliī Cyclōpēs extrā cavernam stant.)

Cūr tantōs clāmōrēs tollis, Polyphēme? Nōs dormīre prohibuistī! Quis tē laedit, aut quis tē occīdere temptat?

Nēmō mē occīdit, amīcī.

At sī nēmō in cavernā tēcum est, Iuppiter fortasse tē laedit. Tū autem patrī tuō Neptūnō supplicā.

Ohē virī! Dolus meus et nōmen simulātum eum fefellērunt!

Quid facit ille? Quid factūrus est? Potesne vīdēre?

Saxum summōvit, et ipse humī ante iānuam sedet.

Nōs, dum eximus, rapere cupit.

Quandō fugere temptābimus, domine?

Prīmā lūce, cum ovēs ad agrōs exībunt, nōs quoque cum eīs exībimus.

Festīnāte virī! Sōl mox surget; deinde nōs fugam capere poterimus.

Sed quō modō effugiēmus, domine? Nōn intellegō.

Cyclōps enim nōs, dum eximus, capiet.

Singulī hominēs ā ternīs arietibus ferentur. Trēs enim arietēs colligābō, quōrum medius hominem ūnum portābit. Sīc omnēs ad lītus incolumēs perveniēmus. Agite arietēs ad mē.

Ēn callidum cōnsilium!

(Ulixēs arietēs ternōs colligat; singulī hominēs sub ternīs arietibus ligantur.)

Quō modō tē ipsum servātūrus es?

Vidēsne hunc ducem gregis? Multō grandior et rōbustior est quam cēterī. Eius sub ventre vellus tenēbō, et ipse postrēmus exībō.

Ecce, sōl surgit! Et ovēs exīre incipiunt.

Brevī tempore ad lītus perveniēmus. (vōce parvā) Valē Polyphēme!

(Omnēs ē cavernā efferuntur. Ulixēs postrēmus sequitur. Polyphēmus arietem dētinet.)

Quid, Crasse? Tū postrēmus hodiē exīs? Id mīror; nam antehāc prīmus māne exīre, prīmus merīdiē ad rīvōs dēscendere, prīmus vesperī domum redīre solēbās. Bonus amīcus dominī miserī tuī semper fuistī, cuius oculum Nēmō extīnxit? Ēn hominem improbum! Sed haud impūne fīlium Neptūnī caecum effēcit!

(Ariēs tandem aliōs sequitur, Polyphēmus nautās et Ulixem in cavernā frūstrā quaerit.)

(sē ex somnō excitat) Ēheu! Miserrimus hominum sum. Tot perīcula enim passus et tot per terrās et maria vagātus, ignōtam tandem in terram ā Phaeācibus allātus sum et hīc relictus.

(Intrat Minerva speciem vestēsque iuvenīs gerēns.)

Ecce autem! Iuvenis adest; ille fortasse mē adiuvābit. Salvē, ō amīce! Quae terra est haec, quō advēnī? Aliēnus enim sum, neque lītus cognōscō.

Amoena est terra omnibusque arboribus et frūctibus praedita; Ithaca est.

Quid audiō? Ithaca enim omnium terrārum mihi est cārissima. Cuius etiam est ista casa? Nōnne Eumaeī? Quam fēlīx sum! Quam benignī mihi dī immortālēs sunt! Vīvitne Eumaeus? Et Lāertēs pater meus? Nārrā mihi dē uxōre. Resistitne adhūc Pēnelope procīs meumque reditum expectat?

(Minerva suam fōrmam sūmit propriam.)

Ecce, patiēns Ulixēs! Dea sum, et tē adiuvābō. Senem squālidum pannōsumque tē faciam.

(In senem squālidum pannōsumque Ulixem mūtat)

Haec est casa Eumaeī, quī semper fidēlis tē et Pēnelopam et Tēlemachum amat. Ille tē cūrābit, dum ego Spartam abeō, unde Tēlemachum redūcam. Ille enim tē petendī causā ante duōs annōs ab Ithacā discessit. Cum redierit, in tē revēlābis; deinde, illō adiuvante, procōs interficiēs. Valē.

Ō benigna Minerva! Nam tē agnōscō, tibi grātiās agō.

(Exit Minerva. Eumaeus ex casā ēgreditur.)

Salvē, pāstor! Auxilium tuum precor; longum enim iter perfēcī, et multa et dūra passus valdē ēsuriō.

Ego etiam senex et miser sum, sed tē adiuvābō; parum tamen cibī habeō, parum opum ex eō diē quō Ulixēs Troiam discessit; sed id quod habeō tibi dabō. Venī mēcum in casam.

Dī tē servābunt; miser enim ipse miserōs adiuvās.

(Ad casam appropinquant; Ulixēs canem cōnspicit)

Cuius est hic canis?

Argus vocātur, fidēlis Ulixis canis; prīdem sagācissimus in nostrā īnsulā erat et omnium canum validissimus quī ferās sequuntur. At absentem dominum dēsīderat, neque longum vītae spatium, ut crēdō, eī manet.

(Eumaeus casam intrat.)

Arge, Arge, nōnne tuum dominum agnōscis?

(Canis caput ērigit et dominum agnōscit)

Ō cāre domine, quot post annōs rediistī! Ēheu! Sērō venīs. Semper tē amāvī, semper expectāvī. Nunc tandem tē redeunte gaudeō fēlīxque iam ē vītā excēdō. Valē!

Valē, fidēlis canis, valē!

(Argus moritur. Eumaeus ex casā prōdit.)

Cūr morāris?

Canis mortuus est.

Nōn rūrsus ergō dominum suum vidēbit.

Nōnne tū servus Ulixis erās?

Ita eram, sed numquam iterum eum hīs oculīs vidēbō. Lāertēs, pater eius, aetāte gravis mox dē vītā discēdet. Tēlemachus procul abest, neque umquam fortasse domum redībit. Pēnelope in diēs^[4] miserior lacrimās semper fundit; nōn tamen virum dēspērat. Procī autem improbī illam precantur: "Memoriam Ulixis dēpōne et alterum virum ē nōbīs ēlige." Illa tamen recūsat neque cuīquam ex eīs nūbere vult, quī opēs dominī nostrī edendō bibendōque vastant, et quī dīcere audent--Ō audāciam impudentem--"Sī Tēlemachus redībit, eum occīdēmus."

Et māter Ulixis vīvitne adhūc?

Ēheu! Nōlī dē eā loquī: mortua enim est.

(lacrimās dissimulat) At quid tū putās? Redībitne Ulixēs annōn?

Numquam: certē mortuus est.

Nōn vēra dīcis; ipse enim eum vīdī, dum in īnsulā Crētā errō. Vīvus mox domum redībit. Quid audiō? Aliquis appropinquat--amīcus, ut vidētur, nōn enim ululant canēs.

(Intrat Tēlemachus.)

Salvē, Tēlemache! Quam fēlīx sum! Saepe enim mēcum dīxī: "Tēlemachum reductum numquam vidēbō."

Et tū, salvē, fidēlis Eumaee! Quid nōvī dē Ulixe mihi dīcēs? Equidem enim nihil dē eō audīvī.

Heu! Heu! Neque ego. Hic senex tamen, ut dīcit, eum in īnsulā Crētā vīdit; nōlī autem eī crēdere; nōn enim crēdibilem fābulam nārrat. Ego autem magnō cum gaudiō ad ātrium curram tuum reditum nūntiandī causā. Tū hīc manē et cum sene cibō vīnōque vīrēs renovā!

(Eumaeus exit. Appāret Minerva, quam sōlus Ulixēs videt et audit.)

(mortuum Argum cōnspicit) Mortuus iacet Argus, quī dominum suum iterum videndī causā tot annōs vīxit. Frūstrā ad summam senectūtem dūrāvistī.

Nunc, ō Ulixēs, tempus est! Tē fīliō revēlā. Cōnsiliō captō, omnēs procōs interficiēs. Tē igitur ex sene rūrsus in iuvenem mūtābō. Fortis es! Valē!

(Minerva Ulixem in iuvenem mūtat et exit.)

(sē vertit.) Ēia tū, quis es, quī modo senex, modo iuvenis fīs? Certē Prōteūs vel alius deōrum immortālium.

Nōn deus sum, mī fīlī! Nōnne patrem agnōvistī?

Nōn crēdō; mortuus enim est pater meus neque iterum eum vidēbō.

Nēquāquam mortuus, sed vīvus domum rediī. Minerva ipsa mē mūtāvit.

Pater cārissime! (sē amplectuntur.) Quam grātus mihi redīs, quam procīs odiōsus! At unde venīs? Quō modō hūc vēnistī? Cūr ita morātus es? Nārrā mihi, tē precor.

Mox tibi et omnibus perīcula mea nārrābō. Nunc autem tempus est dēlīberāre; ego et tū sōlī procōs interficiēmus.

At enim multī sunt; quid nōs tam paucī possumus?

Vēnī mēcum ad ātrium. Crēde dīs; Minerva et Iuppiter nōbīs auxilium dabunt.

(Ulixēs iterum in senem mendīcum mūtātur et cum Tēlemachō exit.)

Audīte, ō rēgīna et prīncipēs. Tēlemachus enim ad Ithacam rediit, et mox ad ātrium adveniet.

Quid novī dē Ulixe refert?

Ēheu! Nōn illum vīdit; nihil dē illō audīvit. Sed nōlī tamen lacrimāre, cāra domina; gaudēre enim nunc melius erit, quod fīlius tuus salvus rediit.

Haud tamen lacrimās retinēre possum, quia nunc post reditum Tēlemachī necesse est mihi virum ex procīs ēligere.

Crēde autem dīs, ō rēgīna! Etiam nunc fortasse Ulixēs redībit. (Exit Eumaeus ā sinistrā.)

Quam molestus nōbīs est Tēlemachus!

Sine dubiō ex ātriō nōs fugābit.

Quid cēnsētis, amīcī meī? Nōnne eum occīdere dēbēmus?

Vērum dīcis, ō Antinoe; eum occīdēmus.

Nōlīte, ō amīcī, sanguinem effundere. Hoc enim facere semper nefās est, et nōs poenās dabimus.

Quam generōsus es, ō Amphinome! Tū enim sōlus mē adiuvās.

Cōnsilium capiēmus; interficiētur Tēlemachus.

Ō crūdēlēs, ō ingrātī vōs quibus Ulixēs bene faciēbat! Nōnne estis memorēs? Tuum enim patrem, ō Antinoe, ā populō ē rēgnō expulsum Ulixēs nōn sōlum prōtēxit sed etiam restituit. Nunc autem nōn satis est tibi illīus ātrium spoliāre et uxōrem contumēliā afficere, sed cupis etiam fīlium ipsum occīdere.

(Intrat ā sinistrā Tēlemachus.)

Salvē, ō māter mea!

Salvē, ō cāre fīlī! (sē amplectuntur.) Nārrā mihi dē errōribus tuīs. Quid novī audīvistī?

Ēheu! Quamquam multōs hominēs dē patre rogāvī, nēmō tamen eum aut vīvum aut mortuum vīderat. Menelāus autem semper iterābat: "Nōlī metuere; Ulixēs enim redībit et procōs occīdet."

Quam fēlīx erō, sī hoc fīet. Nunc enim, ut prōmīsī, necesse est mihi odiōsō cuidam nūbere.

(Intrat Ulixēs speciem senis mendīcī gerēns cum Eumaeō.)

Vēnī, ō senex, accipe pānem!

Maximās tibi grātiās agō, ō benigne iuvenis.

Quis est ille? Semper mendīcīs bene facere fās est. Venī, ō mendīce, pānem accipe!

Dī tē servābunt, ō prīnceps, quisquis es.

(Eumaeō) Expelle hunc impudentem! (Ulixī) Heus tū, quārē aliēnum ātrium invocātus intrās? Nisi exībis tē feriam.

Optime, misericordiam precor. Ipse enim ōlim tam dīves eram quam tū, et miserīs hominibus semper benignus.

Vāpulābis, impudentissime! Apage!

Superbus es. Cavē autem; mors enim numquam procul abest.

Accipe plāgās. (Ulixem ferit)

Nōlī ferīre senem, ō Antinoe; fortasse enim deus est dissimulātus et nōs pūniet.

Ō crūdēlem hominem! Quandō Ulixēs redībit!

Cavē, Antinoe; tū mox mortuus humī iacēbis.

Nunc tempus est edere et bibere; hāc nocte enim, quia Tēlemachus iam rediit, Pēnelope virum ē nōbīs ēliget. Quis nostrum, ō cāra rēgīna, grātissimus tibi esse vidētur?

Amātōrēs dōna offerre dēbent, nōn spoliāre.

Ecce! Dōna tibi offerimus. Quis optimum dat?

(Quisque dōna ante Pēnelopam offert.)

Omnia pariter splendida sunt; sed superest vōbīs nunc novissimum certāmen. In ātriō pendet arcus Ulixis. Quis vestrum eum flectere, nervum aptāre, sagittam per circulōs duodecim mittere potest? Omnibus quidem temptāre licet, neque recūsābitis. Deinde eī tandem nūbam quī id facere poterit quod vir meus haud difficulter faciēbat. Incipite! Eumaee, dēme arcum, nervum, sagittam!

(Exit Pēnelope ā tergō.)

Heu! Heu! Haud facile erit nōbīs hoc facere, quī edendō, bibendō, dormiendō, tam dēbilēs factī sumus.

Fortēs este! Necesse est temptāre; nisi temptābimus, Achaeī ita dīcent: "Ubi est virtūs eōrum quī Pēnelopam in mātrimōnium dūcere volunt?" Nec frūstrā equidem, ut putō, temptābō. Heus, Eumaee, dā mihi arcum.

(Antinōus cōnātur nervum arcuī aptāre; nē flectere quidem arcum potest. Dum cēterī procī temptant, Ulixēs Eumaeum retrahit)

Nōlī exclāmāre; sed audī quod dīcam. Ulixēs in hōc ātriō adest; ego enim sum Ulixēs. Nōnne crēdis? Spectā igitur signum quod in crūre semper habeō.

Ō cāre domine! Signum enim haud dubium agnōscō. Fugam pete, precor; nisi fugiēs, procī mox tē occīdent.

Nōlī timēre, sed auxilium mihi dā. Refer mihi arcum meum; ego enim sōlus eum flectere possum et sagittās per circulōs mittere. Sī modo arcum manibus meīs tenēbō, lētō meritō procōs mox pūniam.

(procō quī arcum iam tenet) Redde mihi arcum; mendīcus enim temptāre vult.

Quam rīdiculus est ille mendīcus! Nūgās aufer!

Sī mendīcus poterit, Achaeī ita dīcent: "Senex validior est quam Pēnelopae amātōrēs."

Meus est arcus; redde mihi; etiam mendīcō licet vīrēs ostendere.

(Ulixēs arcum accipit et flectere incipit.)

Quam aptē arcum tractat! Quam validōs mōnstrat lacertōs! Sōlus arcum flectere potest. Ecce! Nunc nervō sagittam aptat. Quam perītē arcum intendit! Nunc mittitur sagitta. Edepol, omnēs per circulōs volāvit.

Iam aliō cursū sagittās mittam. Ego sum Ulixēs. Mors tibi adest, Antinoe odiōse! (Antinoum sagittā trānsfīgit.) Sīc moriēminī omnēs procī, quī tam diū meum ātrium foedāvistis.

Ēheu! Mortuus est Antinous. Quō modō effugere poterimus? (Procī fugere cōnantur.)

Eumaee, claude iānuam! (Eumaeus iānuam claudit)

(ante pedēs Ulixis sē iacit) Mihi quidem ignōsce, ō Ulixēs! Ego enim semper tē amō et ōdī procōs.

Cūr meō in ātriō mānsistī? Moriēris, stulte! (Amphinomum trānsfīgit) Tēlemache, mī fīlī, et Eumaee, stāte prope mē et auxilium date! Nōs trēs illōs scelerātōs interficiēmus. (Tēlemachus Eumaeusque arma rapiunt et sē Ulixī sociōs iungunt.) Ō dī benignī, renovāte mihi virōs, membra mea rōbusta reddite!

(Intrat Minerva mīlitī similis, arma et tēla gerēns. Prope Ulixem adstat.)

Fortis es, ō Ulixēs! Fortūna fortibus favet. Ego prō tē pugnābō.

(Procōs singulōs occīdunt; omnēs mortuī humī iacent; intrat Pēnelope et Ulixem agnōscit.)

(quī Iūlum dūcit) Hīc Achillēs, vir saevus, tabernāculum pōnēbat.

Ubī nunc sunt Graecī, mī pater?

Domum rediērunt, quia eōs bellī taedēbat.

Hīc Agamemnōn sedēbat ā ducibus cīnctus.

Gaudeō, quia iam Mycēnās rediit.

Ōlim Agamemnonem, dum Graecōs in moenia dūcit, ego vīdī.

Cum vir factus eris, contrā eum tū ipse fortasse pugnābis.

Hoc spērō.

Hīc aciē certāre solēbāmus.

Multōs amīcōs hīc occīsōs perdidī.

Quia nōn iam impetum gladiīs strictīs faciēmus, valdē doleō.

Immō vērō gaudē, quia pācem diū optātam habēmus. (Iūlō) Hīc nāvēs iacēbant, quibus nunc Graecī procul āvehuntur.

Mox, cum vīrēs refēcerimus, in Graeciam nōs invādēmus.

Hūc venī, pater. Hoc mōnstrum spectā! Quid est? Unde vēnit?

Mīrābile est.

Graecī saltem hanc māchinam fabrī fēcērunt.

Dōnum potest esse quod nostrae deae offerunt.

Dōnō opus est Minervam plācandī causā.

Rēctē dīcitis. Certē Minervae hoc dedērunt. Equus intrā, mūrōs dūcendus et in arce ante templum Minervae pōnendus est. Operam date, comitēs!

Festīnā lentē, Thymoetēs. Nunc sī imprūdenter agimus, brevī nōs paenitēbit.

(gladiō equum ferit) Ligneus est equus; lignum nōn est timendum.

Nesciō quae īnsidiae hae sunt Graecōrum. Iacite, comitēs, in mare equum aut subiectīs flammīs ūrite, aut latebrās saltem explōrāte!

(ab arce dēcurrit. Priamus longē sequitur.)

• • Ō miserī, quae tanta īnsānia, cīvīs?
  • Crēditis āvectōs hostēs? Aut ūlla putātis
  • dōna carēre dolīs Danaum? Sīc nōtus Ulixēs?
  • Quidquid id est, timeō Danaōs et dōna ferentēs!

(Lāocoōn in latus equī hastam contorquet.)

Armōrum audiō clangōrem. Fortasse...

(Subitō intrant trēs pāstōrēs, quī captīvum vīctum dūcunt Sinōnem.)

Graecum afferimus captīvum.

(Troiānī circum captīvum ruunt.)

Ubī eum cēpistis, pāstōrēs?

Ubī latēbat?

Armātusne erat?

Explōrātor est.

Occīdendus est.

Ex arce eum dēicite!

In arcem dūcite captīvum!

Manēte, cīvēs! Multa captīvus, sī vult, nōbīs nārrāre potest.

Loquere, captīve. Rēx Priamus tē iubet loquī.

Unde venīs, captīve? Cūr inermis es?

• • Heu, quae nunc tellūs, ō rēx, quae mē aequora possunt
  • accipere? Aut quid iam miserō mihi dēnique restat,
  • cui neque apud Danaōs usquam locus, et super ipsī
  • Dardanidae īnfēnsī poenās cum sanguine poscunt?

Sanguinem istīus poscimus.

Dēsistite, iuvenēs. Audiendus est captīvus. Loquere! Quis es? Quōmodo hūc vēnistī?

Omnia tibi dīcam, ō rēx, vēra. Sinōn vocor, quī magnum inter Danaōs nōmen quondam habēbam. At perfidus Ulixēs...

Ō perfidum Ulixem!

Hic perfidus Ulixēs, quī mē ōderat, in hōc lītore mē relinquī iussit. Occīde mē, rēx, sī tibi libet; nōlō enim iam vīvere.

Sī nōbīs omnia dīcēs, tibi parēam. Quō Graecī īvērunt? Cūr ā nostrā terrā discessērunt? Quō cōnsiliō hoc mōnstrum in lītore relīquērunt?

Respondē, Sinōn; nisi vērum dīcis, membra tua dīlaniābimus.

Domum rediērunt Graecī, quia urbem vestram neque vī neque īnsidiīs capere potuērunt. At deam vestram timent; itaque hoc dōnum relīquērunt eam plācandī causā. Sī equō ligneō nocēbis, ō rēx Troiānōrum, magnum exitium erit imperiō tuō; sīn equum in summā arce pōnēs, Troiānī Graecōs vincent.

Nōlīte, cīvēs, Graecō crēdere.

Favē linguā, Lāocoōn. Impia verba loqueris.

Nōnne Graecōs vincere vīs?

Vīsne deae īram in nōs vertere?

Ō rēx, prūdēns es! Nōlī Graecō crēdere.

Timidus es, Lāocoōn, quia sacerdōs es. Quid equus ligneus nōbīs nocēre potest?

Ō Troiānī, Graecum audīvistis. Utrum vōbīs placet facere? Estne dūcendus in urbem equus annōn?

Dūcendus.

(Cassandra in medium ruit.)

Cavēte, ō Troiānī, cavēte! Hāc nocte Troia cadet. Sanguis uxōrum līberōrumque per viās strātās fluet. Senēs puerīque caedentur.

Pater, dēfende mē. Quid haec dīcit?

Quid vidēs? Sanguinem, cadāvera, flammēs, cinerēs.

(lacrimat) Īnsāna est. Mē occīdere vult.

Ecce, domūs nostrae flammīs ūruntur. Rēgia domus ruit, Priamus gladiō occīditur. Vae nōbīs!

Īnsānīs, Cassandra. Saepe haec et alia dīxistī, neque rēs male nōbīs ēvēnit. Dēmentem removēte. (Troiānī Cassandram ē cōnspectū Priamī trahunt.) Equum in arcem dūcite.

Iō triumphe!

(ex latebrīs prōdit) Graecī ex classe flammās nōndum ostendērunt. Signum nostrōrum ducum exspectō. St! Venit aliquis. Mē in umbrīs cēlābō.

(Intrat Cassandra.)

Vae victīs! Ante oculōs meōs Troia ruit; sanguinem Priamī fīliōrumque eius humī effūsum videō. Expergīsciminī, ō Troiānī; Graecī in mediā urbe sunt.

(Exit Cassandra.)

Gaudeō quod nēmō huic īnsānae crēdere vult. Ad mare iterum prōspiciam. Flamma oritur. Signum ab Agamemnone datur. Statim claustra lignea revellam. (Portam aperit.) St! Troiānī dormiunt. Iam, iam dēscendite, Graecī.

(Dēscendunt silentiō Machāōn, Thessandrus, Sthenelus, Acamās, Thoās, Neoptolemus, Menelāus, Ulixēs, Epēus.)

Tibi, ō Ulixēs, grātiās agimus, quia hoc cōnsilium audāx excōgitāvistī, et Epēō, quia equum ligneum fabricāvit. Prīmō ad portam maritimam tendēmus; cum vigilēs occīderimus et portam reclūserimus, in Troiānōs dormientēs invādēmus. Silentiō prōgrediminī! Ad portam maritimam!

Arma mihi date, ancillae. (Alia lōrīcam, alia galeam, alia ocreās ferunt.) Aptāte lōrīcam, fīgite ocreās, galeam in capite impōnite. Festīnāte! Nōnne hostēs meam in urbem invāsērunt? Nōnne meōs fīliōs et comitēs et amīcōs caedunt? Sī ego meōs dūcam, etiam nunc dī nōbīs victōriam dabunt.

(Intrat Hecuba.)

Quid facis, miserrime vir? Cūr tē hīs armīs cingis?

Rēx sum; Troiānōs ad victōriam dūcam. Clipeum meum mihi date et gladium.

Quō ruis? (Priamus gladium clipeumque sūmit) Nōn tālī auxiliō, nec dēfēnsōribus istīs Tempus eget.

(gladium tractāre cōnātur.) Senex nōn possum in quod faciēbam iuvenis.

Āra auxiliō erit nōbīs; āra nōs omnēs dēfendet, aut ante āram simul moriēmur.

(Intrat, Pyrrhō īnsequente, Polītēs, ūnus Priamī fīliōrum. Pyrrhus Polītēm hastā trānsfīgit.)

(cadit) Ō meum patrem! Ō Troiam dēvictam!

Tibi, quī fīlium ante oculōs patris occīdistī, dī meritum praemium dabunt. Pater tuus Achillēs nōn contrā senēs et puerōs pugnābat.

(Tēlum in Pyrrhum conicit, quod ille clipeō repellit.)

Ad Achillem patrem meum nūntius ībis; illī mea trīstia facta nārrābis. Morere!

(Senem ad āram trahit et gladiō occīdit. Exit.)

Lacrimāte, ancillae! Vir meus mortuus est; cecidit rēx Troiānōrum. (Fēminae lacrimant.) Servae erimus Graecīs; Agamemnōn nōs vīnctās dēdūcet procul ā nostrā terrā. Ēheu! Ēheu!

(Intrat Aenēās.)

Haec fīnis Priamī fātōrum; hic exitus illum. Sorte tulit, Troiam incēnsam et prōlāpsa videntem Pergama, tot quondam populīs terrīsque superbum Rēgnātōrem Asiae.

Nunc vērō dēvicta est Troia. Nōn iam Graecīs resistere expedit; iam tempus est mihi et meīs dē salūte cōnsulere. Senex Anchīsēs et uxor mea Creūsa et Iūlus domī manent trementēs; illūc quam prīmum redībō. (Exit Aenēās.)

Vīvitne adhūc Aenēās?

Graecī sine dubiō meum fīlium occīderant; mox hūc venient nōs caedendī causā.

Nōnne suam uxōrem et suum fīlium meminit Aenēās?

Cum dē Troiā agitur, Aenēam decet suōrum oblīvīscī.

Māter, sonitum audīs pedum.

Mors advenit. Nimis iam vīxī. (Iānua pulsātur.)

(magnō clāmōre) Ōh! Mortem timeō.

(audītur) Ego Aenēās adsum. Relaxāte claustra.

(Iūlus iānuam aperiendī causā currit.)

Ō vir, gaudeō quod vīvus es.

(laetus) Pater vīvus est; nunc nōs servābit. Nōlī iam lacrimāre, māter. Nōnne audīs, ave? Pater nōs omnēs servābit.

Troia ruit. Iam vīvere nōlō.

Noster rēx mortuus est; corpus inanimum eius hīs oculīs vīdī. Nihil ā nōbīs hīc fierī potest. Nīl praeter fugam nōbīs restat. Vōs parāte, dum tempus habēmus. Caecam viam nōvī, quā ex urbe effugere poterimus et usque ad dēsertum Cereris templum pervenīre.

Rēx mortuus est, Troiānī vīctī, urbs dēlēta; nōn iam superesse volō. Discēdite, vōs; mē relinquite. Mortem manū ipse mea inveniam.

Dēdecet patrem suum relinquere. Nisi tū nōbīscum fugere volēs, in media arma redībō. Valēte, ad mortem eō.

(ad genua virō sē iacit.) Nōlī nōs relinquere. Ecce, genua tua amplector; abīre sine mē nōn potes. Aspice fīlium tuum! (Iūlum ante Aenēam pōnit.) Parce illī!

• • Sī peritūrus abīs, et nōs rape in omnia tēcum;
  • sīn aliquam expertus sūmptīs spem pōnis in armīs,
  • hanc prīmum tūtāre domum. Cui parvus Iūlus?
  • Cui pater, et coniūnx quondam tua dicta relinquor?

Apage, fēmina! Virī est prō patriā morī.

Aspicite caput nostrī fīliī! Flamma ex capite eius orīrī vidētur. Quid significat? Hoc signum nōn nisi regiō in capite appāret. Rēx erit noster fīlius. Hoc dī signō haud incertō mōnstrāvērunt. Nōnne nunc Iūlum vīs servāre?

Imperāvērunt dī. Nōbīs faciendum est id quod dī imperāvērunt.

• • Iam iam nūlla mora est; sequor et, quā dūcitis, adsum.
  • Dī patriī, servāte domum, servāte nepōtem!
  • Vestrum hoc augurium, vestrōque in nūmine Troia est.
  • Cēdō equidem nec, nāte, tibi comes īre recūsō.

• • Ergō age, cārē pater, cervīcī impōnere nostrae;^[5]
  • ipse subībō umerīs^[6], nec mē labor iste gravābit;
  • Quō rēs cumque cadent, ūnum et commūne perīclum,
  • ūna salūs ambōbus erit.

(Dextram Iūlī sinistrā prehendit et, Creūsā sequente, exit.)

Audīvistīne tū dē advenā quī Athēnās appropinquāre dīcitur?

Audīvī, nam multa dē eō cottīdiē nārrantur. Sed quō nōmine vocātur?

Nesciō; Graecus autem iuvenis esse dīcitur.

Gladius magnus et splendidus ab eō semper geritur.

Et clāvam ferream latrōnis illīus Perīphētae hic nunc habet. Ille enim occīsus est.

Gaudeō quod ille occīsus est.

Nōnne aliī quoque latrōnēs ab illō interfectī sunt?

Multōs aliōs, hominibus īnfēstōs, ille interfēcit. Sinis enim, ā quō viātōrēs lētō horribilī necābantur, ipse clāvā huius iuvenis iam occīsus est.

(Mēdus surgit.)

Dīc mihi: quōmodo viātōrēs perībant?

Tūne id nescīs? Cacūmina summa duārum pīnuum prope humum dētrahēbat Sinis, quibus captīvōs suōs aptābat. Deinde cacūmina relaxābantur, et hominēs miserrimē dīvellēbantur.

Grātiae dīs agendae sunt quod ille nōn iam vīvit.

Et aper quīdam ferōcissimus, quī ab omnibus vīcīnīs timēbātur, ab eōdem virō interfectus est.

Duo latrōnēs clārissimī, quī ā viātōribus valdē metuēbantur, per hunc periērunt. Alter Scīrōn vocābātur, alter Procrūstēs.

Quid? Scīrōn mortuus est? Ille hospitēs suōs mīrō modō tractābat. Nam pedēs eius lavāre iubēbantur, dum is in summā rūpe sedet. Quod dum faciunt, dē rūpe in mare pedibus dēiciēbantur.

Gaudeō quod ille mortuus est.

Procrūstēs quoque hospitēs suōs crūdēliter tractābat. Nam sī hospitēs lectulīs maiōrēs erant, vel capita vel pedēs ab illō abscīdēbantur; sīn autem breviōrēs lectulīs erant, vī extendēbantur, et sīc lectulīs aptābantur.

Gaudeō quod ille ad Orcum dēmissus est.

Quōcumque iuvenis advenit, victor ab omnibus salūtātur.

Athēnīs quoque ā nōbīs victor salūtābitur.

(Clangor tubārum extrā iānuam audītur. Duo praecōnēs intrant.)

Rēx noster in ātrium mox veniet; cīvēs et ministrōs ad sē arcessī iubet. Venīte nōbīscum, cīvēs et ministrī.

Veniēmus vōbīscum.

(Exeunt cīvēs, deinde ministrī.)

Mē iuvat hīc manēre; nam vir ille fortasse hūc adveniet, quem vidēre cupīdō.

Mē quoque manēre iuvat.

(Iānua pulsātur.)

Aliquem quī iānuam pulsat audiō.

(Vōx extrā iānuam audītur.)

Licetne mihi intrāre?

Aperī iānuam, mī fīlī. Iuvenis ipse adest.

(Iānua ā Mēdō aperītur. Thēseus, iuvenis magnus et pulcher, intrat. Gladiō cīnctus est, et clāvam ferream sinistrā tenet.)

Salve, domina, quisquis es. Et tū, domine, salvē.

Salvē, advena.

(Mēdēae) Quam longum gladium fert!

(Mēdō) Quantam clāvam tenet!

Longum iter ego fēcī. Laetus ad rēgiam tandem pervēnī, nam itineris mē taedet. Sed dīc mihi, domina: quō nōmine vocārīs?

Mēdēa appellor.

Et adolēscēns iste, nōnne fīlius tibi est?

Ita, meus fīlius est. Et tū, quis es?

Nōnne vir ille es, ā quō tot latrōnēs, tot ferae, tot hostēs, occīsī esse dīcuntur?

Thēsēus ego sum, fīlius rēgis Aegēī. Nōnnūllōs latrōnēs interfēcī.

Quid? Tūne Thēseus es?

Nōmen meum rēgī nūntiārī nōndum volō.

(sēcum) Hēī mihi! Quōmodo advenam perdere poterō? (Thēseō) Cūr nōmen tuum eum cēlārī vīs?

Facta mea eī prius nārrārī mālō.

(sēcum) Aliquod cōnsilium mox inībō! (Thēseō) Sī fessus es, fortasse lavārī tibi iūcundum erit, et novīs vestīmentīs vestīrī.

Grātiās tibi agō, nam itinere valdē fessus sum, et vestēs meae sordidae sunt.

(Mēdēa manibus plaudit.)

Ancillae! Chloē! Lȳdia! Dūcite advenam ad balneum.

(Duae ancillae appropinquant.)

Venī nōbīscum, domine. Ad balneum iam dūceris. (Thēseus ab ancillīs ex ātriō dūcitur.)

Ō hominem mihi odiōsissimum! Nam tē, mī fīlī, aliquandō rēgem creārī semper voluī.

Ego quoque rēx fierī volō; at sī Thēseus rēgis fīlius est, eum, ut crēdō, rēgem post Aegeum creārī oportet; neque ego Athēnīs rēgnāre poterō.

Sed numquam ille rēx erit. Nam prius ā mē occīdētur!

Quōmodo occīdētur?

Venēnum artibus meīs parābō, quod ille in vīnō bibet. Venī mēcum in hortōs. Noxiae herbae statim carpendae sunt.

Quam callida maga es, māter cāra!

(Exeunt.)

Rēx noster adest, ō cīvēs.

(Aegeus cum aliīs cīvibus, ministrīs, mīlitibus, servīs, intrat.)

Salvē, rēx optime!

Salvēte, cīvēs meī. (ministrīs) Dūcite mē ad sellam meam.

Quam lentē rēx hodiē ambulat!

Iam aetāte prōvectus est.

Sānē īnfirmī senēs plērīque fīunt.

Quis nōs reget, postquam Aegeus mortuus erit?

Fīlius Mēdēae, ut crēdō, rēx noster erit.

Doleō quia rēgī fīlius nōbilī genere nūllus est.

(Servus intrat et ad rēgem appropinquat.)

Advena quīdam ad rēgiam hodiē advēnit. Licetne eī in ātrium ad tē dūcī?

Ita vērō. Pauca dē eō mihi iam nārrāta sunt, sed ipse eum multa interrogāre volō. Dūc eum ad mē.

Nunc aut in balneō est aut novīs vestibus vestītur. Brevī tempore ad tē dūcētur. (Exit)

Ecce! Mēdēam cōnspiciō, quae hūc currit.

(Mēdēa intrat et ad rēgem festīnat. Pōculum tenet.)

Ō domine--cursū anhēlō^[7]--nōlī accipere hunc advenam, nam inimīcus est; īnsidiās tibi parat.

Quid? Num īnsidiae rēgī parantur?

Quid? Num īnsidiae mihi parantur?

Tibi īnsidiae ab advenā parantur. Illud prō certō habeō. Nisi tū cavēbis, ab illō interficiēris.

Quōmodo dēfendī possum?

Nōs tē contrā illum dēfendēmus, ō rēx. Ā nōbīs servāberis. Nōlī timēre.

In vincula ille coniciētur. Poenās iūstās dabit.

Mēlius cōnsilium ego iniī. Nam hōc in pōculō venēnum mortiferam vīnō addidī. Advena victor ē nōbīs salūtābitur; amīcē ā tē accipiētur; deinde vīnum eī dabitur, quod postquam biberit, mortuus humī statim iacēbit.

Ēn callidum cōnsilium!

(servō) Puer, cape pōculum, sed nōlī vīnum gustāre. (Servō pōculum datur.)

(Alter servus intrat.)

Advena iam lautus est et novīs vestīmentīs vestītus. Licetne eī nunc intrāre?

Licet. Iuvat mē eum benignē accipere.

(Thēseus intrat.)

Salvē tū victor. Gaudēmus quod Athēnās tandem advēnistī.

(Rēx surgit et dextram iuvenī porrigit.)

Salvē, advena. Gaudeō quia ad rēgiam meam vēnistī.

(sēcum) Thēseus mox dolēbit quia ad rēgiam vēnit.

Salvē, rēx! Gaudeō ego quod ā tē et ab omnibus cīvibus tam benignē acceptus sum.

Accēde hūc et nārrā mihi dē factīs tuīs.

(Thēseus ad sellam rēgis appropinquat.)

Quam prōcērus est! Capite omnēs superat.

Unde vēnistī?

Troezēnē vēnī, ō domine, ubi nātus eram.

Vir tam lātīs umerīs Athēnīs rārō vidētur.

Quam valida et rōbusta bracchia eī sunt!

Nōnne longun iter fēcistī?

Iamdiū iter faciō.

Quam longum gladium gerit!

Quot latrōnēs illō gladiō interfectī sunt!

Latrōnēsne tibi molestī fuērunt? Plūrimī enim latrōnēs hīs in regiōnibus habitāre dīcuntur.

Per deōs immortālēs omnēs ā mē superātī sunt.

Clāva ferrea extrā iānuam relicta est.

Gaudeō quod eam nōn habet.

Nōnne pugnārum tē taedet?

Tālium rērum mē valdē taedet. Nunc ōtium Athēnīs agere mē iuvat.

Tuī mē miseret. Nōnne vīnum tibi grātum erit?

Maximās tibi grātiās agō, nam gravissimē sitiō.

(servō cui pōculum tenet) Puer, dā mihi pōculum istud.

Mihi dā pōculum, serve. Rēgis enim manibus vīnum advenae huic dabitur... (pōculum ā servō rēgī datur.) Age, advena: optimum vīnum optimō virō bibendum est. Bibe tū. (Thēseus pōculum capit.)

Tibi, ō rēx, et Mēdēae et cīvibus omnibus deōs salūtem ōrō.

(Rēx gladium Thēseī cōnspicit.)

Hēia! Quem gladium cōnspiciō? Prō dī immortālēs! Meus gladius est quem sub magnō saxō ōlim condidī. Capulum eius eburneum agnōscō. Nōlī bibere, mī fīlī! (Pōculum ē manibus Thēseī rapit et humum dēicit.) Venēnātum est vīnum.

Quid? Rēgisne fīlius est?

Ita, cīvēs, fīlius Aegeī sum. Pater cārissime, quam valdē gaudeō, quam laetus tē videō!

(Thēseus bracchia collō rēgis circumdat.)

Frūstrā hoc cōnsilium iniī. Tū, mī fīlī, numquam rēx eris. Sed īram cīvium metuō. Effugiēmus ego et tū, dum licet.

(Mēdēa et fīlius exeunt.)

Rem nōn intellegimus.

Rem vōbīs explicābō. Fīlius Aegeī sum, quem Aethra, māter mea, ad eum iam tandem dēmīsit. Gladium, quem gerō, sub saxō quōdam invēnī, ubi ab illō ōlim conditus erat. Ego sōlus saxum dimovēre potuī, nam ego rē vērā Aegeī fīlius sum. Sed quārē vīnum venēnātum erat?

Quia Mēdēa--sed ubinam est? Num effūgit?

Cum fīliō rēgia nūper excessit.

Ēn mulierem scelerātam!

(mīlitibus) Prohibēte eam effugere! Redūcite eam! (Duo mīlitēs exeunt.) In mare coniciētur, nam poenās meritās dare eī necesse est.

Venēnum ipsam bibere oportet!

Sed tū, mī fīlī, nārrā mihi dē latrōnibus quōs vīcistī.

Perīphētēs enim--

Et Scīrōn--

Sinis etiam--

Procrūstēs quoque--

Et aper ferōcissimus--

Omnēs ab eō occīsī sunt!

Thēseus ab Athēniēnsibus semper laudābitur.

(Mīlitēs redeunt.)

Nusquam Mēdēa reperīrī potest.

In cālīgine mīrā, ut rūsticus quīdam dīxit, quam ipsa ē flūmine appārēre iussit, cum fīliō effūgit.

Sī effūgit, numquam hūc redībit. Nōs igitur cēnam parābimus; Thēseus dominus cēnae erit, nam postquam ego mortuus erō, ab eō urbs nostra regētur.

(Exeunt omnēs.)

Maximē, ō Verrēs, gaudēmus, quod rūrsus nōs vīsendī causā rediistī et sīc apud nōs cēnandō dignitāte magnā nōs augēs. Accipe cibōs et Falernum. Palaestriō, dispōne epulās et vīnum effunde.

Meum etiam pōculum complē, Palaestriō.

(Palaestriō cibum dispōnit et vīnum effundit.)

Veterēs amīcī semper sunt optimī. Ego igitur praecipuē gaudeō, quod tot post mēnsēs iterum apud vōs cēnō.

Vacuae esse Thermae vidēbantur, dum tū abes.

Vacuum etiam est pōculum meum. Facilis dēscēnsus Falernī.

Quam trīstis Thermitānīs erat vīta, prōpraetōre absente!

Quam tē, ō Verrēs, dēsīderāvimus!

Nārrā nōbīs tamen dē tuīs errōribus.

Nārrā, ō Verrēs, tē precāmur.

Multās per prōvinciās errāvī; multa oppida vīsī (sēcum) et spoliāvī; pulcherrima quaeque vīdī, (sēcum) et abstulī; multōs hominēs cognōvī, (sēcum) et condemnāvī. Ex omnibus vōs tamen plūrimum amō.

Nōnne vīdistī, dum errās, opera antīqua Graecīs ā sculptōribus facta?

Nōnne etiam vīna optima bibistī?

(Pacīliō sōlī) Tacē, stulte. Nisi cavēbis, cōnsilia mea perdēs. Cūr sīc nūgās agis tū cui praemium dedī? (Pacilius dormit.)

Vīdistīne īnsignem illam statuam Discobolī, quam Myrōn fēcit?

An būculam ex aere ab eōdem sculptūre caelātam nunc in forō Athēniēnsī positam?

An Minervae statuam ā Phīdiā sculptam?

An illīus cētera incluta signa in Parthenōne, Minervae templō, posita?

An ingentem Iovis Olympiī statuam ex ebore aurōque factam?

An statuam Mercurī summā pulchritūdine, quam Praxitelēs sculpsit?

Haec omnia et īnspexī et admīrātus sum. Numquam autem tam ēgregia signa vīdī quam tua, ō Sthenī. Quam pulchrae sunt istae statuae!

Quam splendidae sunt tuae tabulae pictae!

Quam ēlegāns est tua supellex!

(in somnīs) Quam iūcundum mihi est vīnum tuum!

At haec cochleāria praecipuē amō. Unde ea comparāvistī?

Semper ab adulēscentiā studiōsius omnia quae antīqua et nōbilia adipīscī potuī, collēgī.

Quam fēlīx sum, quae virum tam studiōsum habeō. Nōn sōlum domum nostram adōrnat, sed etiam tōtum oppidum.

Nārrā Verrī dē Hīmerā tuā.

Et dē statuā Stēsichorī poētae.

Pūblius Scīpiō Āfricānus hās statuās Thermitānīs dedit. Meā in domō nunc eās renovandī causā servō. Crās tamen in pūblicō rūrsus eās pōnam.

(sēcum) Numquam id faciet, sī īdem Verrēs sum quī ante fuī! Mox meae erunt.

Sī autem admodum haec cochleāria admīrāris, duo ex eīs accipe. Propter amīcitiam nostram tē eīs dōnō.

Quam mūnificus es, ō Sthenī; maximās tibi grātiās agō. Philomachē, grātulor tibi. Rē ipsa fēlīx es, quia tālem virum habēs. At ista signa et statuās Hīmeram et Stēsichorum īnspicere volō.

Surgite omnēs, sī satis ēdistis et bibistis, et signa statuāsque īnspicite. Pulchritūdinem eōrum vōbīs ipse ostendam.

(Omnēs, Paciliō exceptō, surgunt statuās īnspiciendī causā.)

Hic Stēsichorus, haec Hīmera, hoc vīnum. Hunc... hanc... hoc... (dormit)

Quam splendida sunt ista parva signa; nusquam pulchriōra vīdī. Vīsne, mī care amīce, propter amīcitiam nostram pauca ex eīs mihi dare?

Dā Verrī signa, ō cāre Sthenī, precāmur.

Ignōsce mihi, ō Verrēs. Quamquam enim tē amō, nōlō tamen haec dare. Cārus enim amīcus, quī mortuus est, mihi ea lēgāvit.

Sī dare nōn vīs, vēnde mihi. Magnum pretium tibi solvam.

Vēnde, Sthenī. Prōpraetor tē rogat.

At nihil plūris aestimō.

Satis est; sēstertium tibi dabō. Heus, meī amīcī, auferte haec signa. Grātulor tibi, ō Philomachē, quia tālem virum habēs.

(Caecilius et Claudius et Ausonius signa removent.)

Ō Verrēs, quam ingrātus es tū, quem amāvimus, ad cēnam invītāvimus, cochleāribus dōnāvimus.

Et hās statuās praecipuē admīror. Hīmera enim ex nōmine oppidī omnium mihi amoenissimī appellātur, et Stēsichorus poēta, ut opīnor, in hāc īnsulā, quam maximē amō, nātus est. Dā mihi hās statuās, tē precor, ō cārissime Sthenī, propter amīcitiam nostram.

Nōn meae tamen sunt, sed oppidī.

Nōlī, ō Verrēs, illās auferre. Quid enim dīcent Thermitānī?

Dā illās, Sthenī! Prōpraetor eās cupit.

Ō crūdēlis homō quī signa nostra statuāsque oppidī auferendō grātiās agis!

(Stheniō) Cūr tuā in domō sunt ea quae oppidī sunt?

Crās enim statuās in pūblicō pōnere mihi in animō est.

Ī in malam rem, stulte! Nisi tacēbis, tē reum faciam et condemnābō. Nōnne pūblicās statuās tuā in domō retinēre cōnāris? Ego sum prōpraetor. Testēs mihi adstant. Apage!

Ō crūdēlissime homō!

Ō flāgitiōsissime praetor!

Meritō Verrēs illī nōmen est.

Heus, agite, meī amīcī, auferte hās statuās et addite quicquid supellectilis raeda nostra continēre potest.

(Caecilius et Claudius et Ausonius statuās et supellectilem auferunt.)

Ō mē miserrimam uxōrum!

Grātulor tibi, Philomachē, quia tālem virum habēs! Valē, ō Sthenī, omnium amīcōrum mihi cārissime! Maximās grātiās prō hāc grātissimā cēnā, hīs splendidissimīs dōnīs tibi uxōrīque agō. Nōlī meī oblīvīscī--propter amīcitiam nostram! Valē et tacē!

(Exeunt Verrēs cum comitibus. Pacilius ex somnō sē excitat et lentē sequitur. Sthenius, uxor, amīcī, lacrimās effundunt.)

Ecce, iūdicēs, ante vōs stat reus Verrēs. Cicerō eum prōsequitur, dēfendit Hortēnsius. Prīmō Cicerōnem audīte contrā Verrem ōrātiōnem habentem.

Stupefactus sum, ō iūdicēs, quod iste ōs suum vōbīs populōque Rōmānō ostendere ausus est. Īdem tamen est Verrēs quī fuit semper, ut ad audendum prōiectus, sīc parātus ad audiendum. Nōn dē cēterīs istīs impudentis hominis sceleribus, quae vōbīs omnia cognita sunt, ōrātiōnem habēbō, magis autem iniūriās patefaciam quās contrā Sthenium viram nōbilissimum et innocentissimum fēcit. Iste, quī multōs annōs avāritiae cupīdinī turpitūdinī sē trādiderat, tandem prōpraetor in Siciliam īvit. Ibi quid statim facere incēpit? Pūblicās pecūniās rapere; pūblica monumenta auferre; fāna omnia, immō vērō tōtās urbēs nūdāre; prīvātōs cīvēs spoliāre.

Nōn autem necesse est haec omnia expōnere. Quis enim illa ignōrat? Attendite tamen dīligenter et audīte ea quae apud Sthenium fēcit. Quod cum audīveritis, vix, ut putō, crēdere poteritis. Vēra tamen sunt omnia. Ipse enim in Siciliam inquīrendī causā profectus sum; nēminī meus adventus labōrī et molestiae erat et, ut Rōmam ē Siciliā rediī, multōs hominēs maximē illūstrēs mēcum rettulī. Quī testēs meī erunt.

Sthenius, hic quī vōbīs adest, Thermitānus est, anteā multīs propter summam virtūtem honestātemque, nunc propter suam calamitātem atque istīus īnsignem iniūriam omnibus nōtus. Huius hospitiō Verrēs ūsus erat et apud eum Thermīs saepe fuerat. Subitō tamen, dum apud eum cēnat, omnia domō eius abstulit. Nam Sthenius ab adulēscentiā paulō studiōsius multam comparāverat supellectilem ex aere ēlēgantem et signa splendida et tabulās pictās. Hoc fēcerat nōn tam suae dēlectātiōnis causā quam ad invītātiōnēs nostrōrum hominum et suōrum amīcōrum atque hospitium. Duās etiam pūblicās statuās, Hīmeram et Stēsichorum, quās Pūblius Scīpiō Āfricānus, bellō cōnfectō captāque Carthāgine, Thermitānīs dederat, Sthenius tum renovandī causā domī cūrābat.

Omnia tamen iste, alia rogandō, alia parvī pretiī emendō, alia sūmendō abstulit. Quōrum omnium facinorum testēs citābō. Nunc vōbīs, iūdicēs, hoc mōnstrum condemnāre fās est. (cōnsīdit)

Audīvistis, ō iūdicēs, crīmina quae Cicerō Verrī intulit. Nunc Hortēnsius respondēbit et prō Verre ōrātiōnem habēbit.

Nōlīte, ō iūdicēs, verbīs quae iam audīvistis sine testimōniō crēdere. Multa crīmina Verrī intulit Cicerō. Nōlīte ante tamen sententiam certam dare aut falsīs crīminibus fallī, quam rem vēram etiam audīveritis. Nōn enim tālis est Verrēs, quālem Cicerō vōbīs persuādēre vult, sed vir et nōbilis et iūstus et innocēns.

Apud amīcum Sthenium cēnat. Num spoliāvit eum quem amābat? Num illīus domum, quī omnium eī cārissimus erat, nūdāvit? Nōlīte, ō iūdicēs, id crēdere; nōn enim crēdibile est.

Rē ipsā nihil Verrēs abstulit Stheniī domō, nisi ea quae Sthenius aut eī propter amīcitiam dedit aut iūstī pretiī vēndidit, exceptīs illīs statuīs quae nōn Stheniī sed urbis erant. Aut Verrēs eās nōn abstulit aut, sī abstulit, sōlum in animō eī erat id, quod urbis erat, urbī reddere.

Propter brevitātem temporis haud multōs testēs comparāre potuī; nōnnūllōs tamen citābō, virōs summā honestāte atque integritāte, quī ipsī Stheniī ad cēnam aderant et iūreiūrandō mea verba cōnfirmābunt. (cōnsīdit)

Audīvistis, ō iūdicēs, ōrātiōnem quam Hortēnsius prō Verre habuit. Nunc testēs iūreiūrandō acceptō testimōnium dabunt. Vestrum erit inter vērum et falsum discernere et sententiam dare.

Prīmum Sthenium testem citō.

Appāritor, Sthenium in medium addūce.

(Sthenius in medium adductus iūsiūrandum accipit.)

Nārrā, ō Sthenī, iūdicibus id quod apud tē ab istō factum est.

Saepe Verrēs meō hospitiō ūsus erat et mihi amīcissimus fuerat. Ōlim eum ad cēnandum apud mē vocāvī. Advēnit. Aliī amīcī aderant et variōs sermōnēs dē operibus, quae Verrēs in errōribus vīderat, cōnferēbāmus. Tum meīs dē cochleāribus signīs statuīs supellectile mē interrogāre incēpit, quae omnia admīrātus est. Propter amīcitiam nostram duo cochleāria istī dedī.

Deinde signa īnspicimus. Verrēs ea etiam sibi darī iubet. Recūsō, quia amīcus cārissimus mihi ea lēgāverat. Tum Verrēs ea parvī pretiī emere vult. Sēstertium offert. Recūsō. Statim amīcī istīus, quī etiam apud mē cēnābant, mea signa auferunt.

Tum iste mē statuās Hīmeram Stēsichorumque sibi dare vult. Recūsō, quia nōn meae erant. Surdus est. Amīcī istīus statuās auferunt.

Nōndum satiātī aliquid meae supellectilis ēripiunt. Omnibus in raedā quam parātam extrā domum habēbat positīs, Verrēs cum amīcīs suīs abiit. Numquam iterum ante hodiernum diem eum vīdī.

Ō mē miserum, omnīnō nūdāta est domus mea.

(Sthenius et Philomachē lacrimās effundunt.)

Cohibē lacrimās, ō Sthenī, et respondē id quod vērum est. Quis praeter Verrem apud tē cēnābat?

Agathīnus, Dōrotheus, Lamus, amīcī meī et Caecilius, Claudius, Pacilius, Ausonius, amīcī Verris.

Quis etiam aderat?

Philomachē uxor mea et Palaestriō servus.

Quid Verrī dedistī?

Duo cochleāria.

Quantī signa iste emit?

Sēstertiō.

Tē volente?

Minimē, mē invītō.

Quantī pretiī signa stant?

Deciēs; tamen mihi quidem nōn pretium habent, quia amīcus mortuus mihi ea lēgāvit.

Dēdistinē istī statuās et supellectilem tuam an vēndidistī?

Neque dedī neque vēndidī. Fūrātus enim est eīs.

(Sthenius et Philomachē lacrimās effundunt.)

Ecce, ō iūdicēs, impudentiam audāciam crūdēlitātem istīus.

Vīsne, ō Hortēnsī, hunc testem interrogāre?

(Stheniō) Nōnne Verrēs semper amīcissimus tibi fuerat?

Semper, dōnec omnia mea abstulit.

Nōnne propter amīcitiam vestram cochleāria duo Verrī dedistī?

Vērum dīcis.

Ecce, ō iūdicēs, quantum Verrēs illum ingrātum amābat! (Stheniō) Nōnne Verrēs pecūniam tibi prō signīs dedit?

Parvum pretium.

Scīlicet, ō iūdicēs, vēndidit ea Verrī. (Stheniō) Cuius erant illae statuae Hīmera et Stēsichorus?

Oppidī erant.

Cūr tuā in domō eās retinēbās?

Eās renovandās cūrābam.

Nōnne iam tum renovātae erant?

Sāne.

Cūr igitur nōn in pūblicō rūrsus eās posuerās?

In animō mihi erat proximō diē id facere.

Audīte, ō iūdicēs, id quod dīcit. Is quī oppidī statuās iam renovātās ūnum diem domī retinet, semper retinēre in animō habet. Fūrātus erat eās Sthenius; Verrēs vir summā honestāte restituere volēbat; neque, id quod prō certō habeō, supellectilem abstulit, nisi aut datam aut ēmptam accēpit. Satis est.

Appāritor, Sthenium removē.

(Sthenius ad locum suum redūcitur.)

Nunc Philomacham citō testem.

Appāritor, Philomacham in medium addūce.

(Philomachē in medium adducta iūsiūrandum accipit.)

Aderāsne tū ad cēnam Stheniī?

Aderam. Nōnne enim uxor sum Stheniī?

Volēbatne vir tuus signa Verrī vēndere?

Nōlēbat. Eum ea quae amīcus eī lēgāvit vēndere volēbat?

Quantum pretium Verrēs dēdit?

Sēstertium. Quantulum pretium! Improbissimus est--

Satis est respondēre. Eratne in animō Stheniō statuās Hīmeram Stēsichorumque proximō diē in pūblicō pōnere?

Ita erat. Dum cēnant, sermōnem eōrum audiēbam. Vir meus "Crās," inquit, "in pūblicō rūrsus eās pōnam." Et anteā iterum iterumque idem dīxit. Bene in memoriā habeō...

Satis respondistī. Abstulitne Verrēs supellectilem?

(Philomachē lacrimās effundit; quod cum Sthenius videt, ille etiam lacrimat.)

Cohibē, tē precor, lacrimās tuās. Interrogātum iterābō. Abstulitne Verrēs supellectilem?

(multō cum singultū) Ita, multam tōtam ferē supellectilem abstulit. Iam omnīnō nūdāta est nostra domus. Ō mē miseram! Heu! Heu!

(Philomachē lacrimat.)

Audīte, ō iūdicēs. Sthenius, "Crās," inquit, "in pūblicō rūrsus eās pōnam." Cūr Verrēs nōn ūnum diem morātus est? Quia statuās nōn urbī reddere, sed ipse rapere volēbat.

Vīsne, ō Hortēnsī, hanc testem interrogāre?

Ō iūdicēs, et mulier et Stheniī uxor est Philomachē. Quōmodo illī crēdere potestis? Scīlicet falsa dīcit virum prōtegendī causā. Sī ego eam interrogābō, nōnne mendācia iterābit?

Appāritor, Philomacham removē.

(Philomachē ad locum suum redūcitur.)

Hortēnsius Philomacham nōn interrogāvit. Vērum audīre Hortēnsium nōn iuvat. Plaudite omnēs; nam Hortēnsius silet. Nunc Palaestriōnem testem citō.

Nōnne servus est Palaestriō?

Sāne, servus est Stheniī.

Testimōnium eius nōn accipiēmus, nisi cruciātus erit.

Verberibus tormentīsque quaestiōnem habēre necesse est. Carnificēs, Palaestriōnem cruciāte.

Hūc venī, Palaestriō. Mē sequere!

(Appāritor Palaestriōnem ē iūdiciō dūcit. Carnificēs sequuntur. Audiuntur clāmōrēs. Init Palaestriō lacrimāns.)

Quid scīs, Palaestriō, dē cēnā, ubi Verrēs apud dominum tuum aderat? Tūne aderās?

(lacrimāns) Aderam et, dum cibōs appōnō, multa vīdī, multa audīvī. Post Verrem enim stābam, quī saepe sēcum dīcēbat ea quae ego sōlus audīvī.

Quid Verrēs dīxit?

Dum dē errōribus suīs nārrat, "Multa oppida," inquit, "spoliāvī, pulcherrima quaeque abstulī, multōs hominēs condemnāvī."

Animum hūc advertite, ō iūdicēs! Verrēs ipse cōnfessus est, ipse sē condemnat. Quid etiam, Palaestriō?

Pacilius, amīcus eius, nimis vīnī biberat et ēbrius nūgās agēbat. Verrēs eī parvā vōce, "Tacē, stulte!" inquit, "Nīsī cavēbis, cōnsilia mea perdēs. Cūr sīc nūgās agis tū cui praemium dedī?"

Audīvistisne, ō iūdicēs? Verrī in animō erat fūrārī; Paciliō sociō pecūniam dederat, quī ēbrius factus cōnsilia perdēbat! Ecquid aliud audīvistī, Palaestriō?

Sthenius dē statuīs suīs ita locūtus est: "Crās in pūblicō rūrsus eās pōnam." Tum Verrem sēcum murmurantem audīvī. "Numquam," inquit, "id faciet, sī īdem Verrēs sum quī ante fuī. Mox meae erunt."

Certē igitur, ō iūdicēs, statuās nōn Thermitānīs restituere volēbat, sed ipse retinēre.

Vīsne, Hortēnsī, Palaestriōnem interrogāre?

Nōlō. Nōlīte vōs etiam, ō iūdicēs, illī crēdere. Servus enim est, immō vērō Stheniī servus; falsa dīcit dominum prōtegendī causā.

Appāritor, Palaestriōnem removē.

(Palaestriō ad locum suum redūcitur.)

Meōs nunc testēs citō, prīmum Verrem ipsum.

Appāritor, Verrem in medium addūce.

(Verrēs in medium adductus iūsiūrandum accipit.)

(urbānē) Salvē, Glabriō! Valentne līberī tuī et uxor? Salvēte, iūdicēs! Quam calidus est āēr! Pluet, ut opīnor, vesperī.

Respondē, Verrēs, ad interrogāta.

Quid tū, ō Verrēs, dē cēnā istā dīcis?

Male cēnant in prōvinciīs; paucī neque variī erant cibī. Vīnum satis bonum.

At dē crīminibus quae Cicerō tibi intulit?

Animum nōn attendēbam. Quae crīmina mihi Cicerō īnfert?

Aufer nūgās, Verrēs. Respondē.

Prīmō, nihil ex domō Stheniī abstulī, nisi ea quae mihi ā Stheniō data erant, aut ea quae mihi Stheniō vēndita erant, aut ea quae nōn Stheniī sed oppidī erant. Nūllam ergō iniūriam Sthenius ā mē accēpit. Tantum affirmō.

Audīte, ō iūdicēs! Vir tam iūstus, tam honestus, tam innocēns pauca quidem verba dīxit, sed vēra. Nōn vult enim vōs longā ōrnātāque ōrātiōne fallere, sed brevitāte simplicitāte vēritāte vōbīs persuādēre. Rōmānō cīvī crēdite potius quam Thermitānō et uxōrī et servō.

Vīsne, Cicerō, hunc testem interrogāre?

(Verrī) Ante istam cēnam nōnne tū Paciliō pecūniam obtulistī?

Hoc memoriam meam fūgit.

Dēdistinē annōn?

Dedī.

Quō cōnsiliō pecūniam Paciliō dedistī?

Nesciō? Nisi quod eum amābam.

Propter vestram amīcitiam, ut opīnor. (Omnēs rīdent.) Ista cochleāria, cuius erant? Stheniīne? An urbis?

Stheniī.

Datane sunt tibi an vēndita?

Data.

Et signa ista?

Ea ēmī.

Quantī?

Deciēs sēstertiī.

Et statuae istae?

Oppidī erant, neque in domō Stheniī manēre dēbēbant.

Quō cōnsiliō tū es remōvistī?

Eās Thermitānīs restituendī causā.

Restituistīne?

Ita vērō. Restituī.

Audīte, ō iūdicēs, hunc mendācem. Verris enim in domō ipse invēnī statuās, neque umquam Thermitānīs reddidit neque umquam in animō eī erat hoc facere. (Verrī) Abstulistīne supellectilem Stheniī?

Negō.

Satis audīvimus.

Appāritor, Verrem removē. (Verrēs ad locum suum redūcitur.) Quem nunc citās, ō Hortēnsī?

Gāium Claudium testem citō.

Appāritor, Gāium Claudium in medium addūce.

(Claudius in medium adductus iūsiūrandum accipit.)

Abstulitne Verrēs cochleāria domō Stheniī?

Ita, ea abstulit.

Ēmitne an data accipit?

Emit.

Quantī?

Nōn meminī.

Et signa?

Etiam ea emit.

Quantī?

Ducēnīs sēstertiīs.

Et statuās?

Nōn eās remōvit.

Et supellectilem?

Sthenius eam Verrī propter amīcitiam suam dedit.

Audīvistis, ō iūdicēs, huius testimōnium omnīnō verbīs Verris contrārium. Appāritor, removē Gāium Claudium.

(Claudius ad locum suum redūcitur.)

Quem nunc citās, ō Hortēnsī?

Quīntum Caecilium.

Appāritor, Quīntum Caecilium ante iūdicēs addūce.

(Caecilius in medium adductus iūsiūrandum accipit.)

Abstulitne Verrēs cochleāria ē domō Stheniī?

Minime, nōn ea abstulit.

Et signa?

Ita, signa nōnnūlla Sthenius eī dedit.

Et statuās?

Statuās Hīmeram Stēsichorumque Verrēs emit.

Et supellectilem?

Hanc etiam emit.

Prō deōs immortālēs! Numquam testimōnium magis contrārium quam verba hōrum testium. Nunc, ō iūdicēs, īnsolentiam istīus percipere potestis.

Appāritor, Quīntum Caecilium removē. (Caecilius ad locum suum redūcitur.) Vīsne, ō Hortēnsī, aliōs testēs citāre?

Ūnum alium citō nōmine Pacilium.

Ego etiam Pacilium audīre volō. Appāritor, Pacilium ante iūdicēs addūce.

(Pacilius in medium adductus iūsiūrandum accipit.)

Aderāsne ad cēnam Stheniī cum Verre?

(balbūtiēns) Aderam.

Ēbriusne erās an sōbrius?

Mehercle, cūr id scīre vīs?

Nōlī mē interrogāre, sed mihi interrogantī respondē.

Vērum dīcis; ēbrius eram.

Cūr igitur hīc adesse audēs et testimōnium dare dē cēnā ubi ēbrius erās?

Ō Cicerō, parce mihi! Scīlicet pauper sum et pecūniam ā Verre prō testimōniō accēpī.

(Verrēs ē iūdiciō effūgit. Omnēs praeter Hortēnsium sībilant.)

Nunc tandem testis vērum testimōnium dat. Ecce enim, ō iūdicēs, effūgit Verrēs nam vēritātem timet.

Tandem, Verre absente, vērum dīcere audeō.

Perge, Pacīlī, tibi crēdimus.

Pecūniam etiam ante cēnam Stheniī accēpī. Semper enim Verrī in animō erat hominem innocentissimum spoliāre.

Quid dīcis, ō Hortēnsī?

(Hortēnsius ē iūdiciō effūgit.)

Satis, ō iūdicēs, et audīvistis et vīdistis. Sententiam date!

(Iūdicēs prīncipī sententiās dant.)

Condemnāmus Verrem fūrtī.

Condemnātus est Verrēs.

(Omnēs plaudunt. Sthenius et Philomachē sibi grātulantur. Gaudent Thermitānī.)

Fīnis