Philippus, Macedoniae rēx, bellum bis gesserat cum populō Rōmānō, victusque foedus fēcerat. Post mortem eius Perseus fīlius multōs populī Rōmānī sociōs iniūriīs vexābat, Eumenemque tandem Asiae rēgem Rōmam venīre coēgit ut auxilium peteret. Is in cūriam ductus senātōrum animōs ōrātiōne commōvit, neque Perseī lēgātī rēgem dēfendere poterant. Itaque indictō bellō missus est in Graeciam cōnsul P. Licinius. Acceptā prīmum clāde Persēa tandem ē Thessaliā expulit, sed neque Licinius neque post eum cōnsul Q. Marcius bellum cōnficere poterat. Rēx enim inter montēs et flūmina tūtus nusquam dīmicāre voluit. Rōmānī etiam imperātōrēs nōn bene gerēbant bellum, et vix exercitum cōnservāvērunt incolumem. Rōmānus intereā populus īrāscēbātur; trēs iam annōs frūstrā bellī fīnem expectāverat.
praenōmina nova: P. (Pūblius), Q. (Quīntus)
Iam aderat annī fīnis, ānxiīque propter bellum Macedonicum hominēs quaerēbant quī cōnsulēs creandī essent ut id tandem fīnīrētur bellum. Itaque senātūs cōnsultum factum est ut sine morā cōnsulēs creārentur.
Cōnsulēs creātī L. Aemilius Paulus iterum, quārtō decimō annō postquam cōnsulātum prīmum gesserat, et C. Licinius Crassus. Praetōrēs posterō diē factī Cn. Baebius, L. Anicius Gallus, Cn. Octāvius, P. Fontēius Balbus, M. Aebūtius Helva, C. Papīrius Carbō. Omnia propter bellum Macedonicum mātūrius agēbantur. Itaque senātus novōs magistrātūs statim sortīrī prōvinciās iussit, ut scīrētur utrī cōnsulī Macedonia et cui praetōrī classis vēnisset. Omnia enim voluit sine morā cōgitārī et parārī ūtilia.
Cōnsulibus Ītalia et Macedonia, praetōribus praeter duās in urbe iūrisdictiōnēs classis et Hispānia et Sicilia et Sardinia prōvinciae nōminātae sunt. Cōnsulī Aemiliō Macedonia, Liciniō Ītalia vēnit. Praetor Cn. Octāvius classem est sortītus.
praenōmina nova: Cn. (Gnaeus), L. (Lūcius), P. (Pūblius), M. (Mārcus), C. (Gāius)
Statim appāruit omnibus nōn sēgniter id bellum L. Aemilium gestūrum esse. Alius enim vir erat, et diēs noctēsque ea sōla intentus cōgitābat quae ad bellum pertinēbant. Omnium prīmum ā senātū petiit ut lēgātī in Macedoniam mitterentur et exercitum classemque vīserent et nūntiārent quae rēs eā aestāte gestae essent. Hīs bene cognitīs certa cōnsilia cāpī posse affirmāvit. Senātus lēgātōs īre iussit quōs L. Aemilius volēbat. Lēgātī sine morā profectī Cn. Domitius Ahēnobarbus, Ā. Licinius Nerva, L. Baebius.
Īnsequentis annī prīncipiō, Īdibus Mārtiīs, senātus mīrābātur quid cōnsul cuius ea prōvincia erat dē Macedoniā relātūrus esset. Paulus nihil sē habēre dīxit quod referret; lēgātōs enim nōndum inde rediisse: sed Brundisiī iam esse, bis ex cursū Dyrrachium reiectōs.
praenōmina nova: Ā. (Aulus)
Lēgātī ex Macedoniā Quinquatribus ultimīs vēnērunt. Posterō diē senātus fuit lēgātīque audītī sunt. Iī nūntiant exercitum maiōre perīculō quam ēmolumentō per inviōs saltūs in Macedoniam inductum. Pīeriam, quō prōcessissent, rēgem tenēre. Castra castrīs prope collāta Enīpeō flūmine interiectō arcērī. Neque rēgem dīmicāre velle neque nostrōs cōgere posse. Hiemem etiam asperam esse. Macedonum dīcī trīgintā mīlia armātōrum esse. Ad classem sē ē castrīs profectōs partem sociōrum nāvālium morbō absūmptam audiisse, partem, eōs maximē quī ex Siciliā essent, domōs suās abiisse; quī adessent, eōs neque stīpendia accēpisse neque vestīmenta habēre. Eumenem classemque eius, tamquam ventō adlātās nāvēs, sine causā et vēnisse et abiisse; neque eius rēgis animum satis cōnstantem esse vidērī.
Paulus deinde ā senātū ea petiit quae ad bellum necessāria erant: senātusque cōnsulta dē exercitū facta.
L. Aemilius cōnsul ē cūriā in contiōnem prōcessit ōrātiōnemque tālem habuit. "Animadvertisse videor, Quirītēs, maiōrem mihi grātulātiōnem fuisse prōvinciam sortītō, quam cum cōnsul creātus essem. Bellō enim quod diū in Macedoniā trahitur, putātis dignum populō Rōmānō fīnem per mē impōnī posse. Deōs quoque huic fāvisse sortī spērō, eōsdemque in rēbus gerendīs adfutūrōs esse. Mē affirmō omnia factūrum, nē frūstrā vōs hanc spem dē mē concēperitis. Quae ad bellum necessāria sunt, senātus dēcrēvit. Vōs, quae ego scrīpserō senātuī aut vōbīs, ea habēte prō certīs. Rūmōrēs crēdulitāte vestrā nē ālātīs, quōrum auctor nēmō erit. Hoc enim saepe fierī, hoc praecipuē bellō, animadvertī. Nēmō ita rūmōrēs contemnit, ut nōn eius animus dēbilitārī possit. Sunt enim ubīque quī exercitus in Macedoniam dūcant, ubi castra locanda sint sciant, quandō cum hoste pugnandum sit, quandō melius sit quiēscere."
"Ā quibus igitur monendī sunt imperātōrēs? Prīmum ab hīs quī prūdentēs sint et rem mīlitārem ūsū didicerint; deinde ab hīs quī cum exercitū adsunt, quī hostem vident, quī loca et tempora intelligunt, quī velut in eādem nāve perīculī participēs sunt. Itaque sī quis est, quī crēdat sē in eō bellō, quod gestūrus sim, rempūblicam cōnsiliīs suīs adiuvāre posse, is nē dēneget operam suam, et in Macedoniam mēcum veniat. Nāvem, equum, tabernāculum, viāticum etiam ā mē accipiet. Quī autem id facere nōn vult, ōtiumque urbis magis cupit quam bellī labōrēs, is ē terrā nē gubernet. Loquācitātem suam contineat; nōs enim castrēnsibus cōnsiliīs contentī erimus."
Sacrificiō rīte factō statim et cōnsul et praetor Cn. Octāvius in Macedoniam profectī sunt. Magnā prōsequentium turbā cōnsul celebrātus est, ac prope certā spē crēdēbant hominēs fīnem adesse Macedonicī bellī.
Perseus intereā sociōrum auxilium quaerēbat. Ad Eumenem prīmum mīsit lēgātōs, admonuitque commūne rēgum perīculum esse. Sed tanta avāritia erit ut pecūniam ab Eumene postulātam pendēre nōluerit. Gallōrum etiam ingēns auxilium per rēgis avāritiam dīmissum est. Veniēbant decem mīlia equitum, pār numerus peditum. Abiērunt autem īrātī, cum Perseā cognōvissent prōmissam mercēdem nōn statim dare. Gentium, Illyriae rēgem, turpius prōdidit. Cum enim persuāsisset ut Rōmānīs bellum indīceret, revocābat eōs quī trecenta talenta ad eum portābant. Gentium facile dēvīcit Anicius praetor, bellō intrā trīgintā diēs cōnfectō.
Dum haec aguntur Perseus in magnō terrōre erat propter adventum simul Aemiliī novī cōnsulis, simul Octāviī praetōris. Erat Thessalonīcae parvum praesidium. Eō subsidia mīsit, et mīlle equitēs ōram maritimam tūtārī iussit. Quīnque mīlia Macedonum missa ut Pythiī Petraeque praesidium essent. Hīs profectīs rīpam mūnīre Enīpeī flūminis incēpit, quia per siccum alveum trānsīrī poterat.
Prīncipiō vēris Paulus in prōvinciam vēnerat. In castrā advectus rem difficillimam sibi prōpositam invēnit. Rīpam enim Enīpeī flūminis inter Olympum montem et mare Perseus tenēbat, validissimīs mūnītiōnibus cōnfirmātam. Hic tūtus expectābat dum Rōmānī aut vānum impetum facerent aut in Thessaliam redīrent. Rōmānī aquā maximē egēbant, cum siccus esset flūminis alveus, neque usquam fontem perennem invenīre possent. Cōnsul contemplātā locī nātūrā sequī sē ūtrāriōs ad mare, quod trecentōs passūs aberat, iussit, et in lītore aliōs alibī fōdēre. Montēs ingentis altitūdinis spem faciēbant, quia nūllōs apertōs ēmitterent rīvōs, occultās continērī ibi aquās, quārum vēnae in mare permānantēs cum undā miscērentur. Vix dīducta summā arēnā erat; tum scatūrīginēs turbidae prīmum et tenuēs ēmicāre, deinde multam liquidamque fundere aquam velut deōrum dōnō coepērunt. Aliquantam ea rēs dūcī fāmam et auctōritātem apud mīlitēs addidit.
Iussīs deinde mīlitibus expedīre arma, ipse cum tribūnīs et quibusdam centuriōnibus prōgressus est ut trānsitūs flūminis contemplāret et cognōsceret quā dēscēnsus facilis armātīs, quā in ulteriōrem rīpam minimē inīquus ascēnsus esset.
Hīs satīs explōrātīs, hoc prīmum cūrābat, ut omnia ōrdine et sine tumultū ad ducis imperium in aciē fierent. Omnēs enim simul prōnūntiābant quae facienda erant; itaque clāmōrēs dissonī oriēbantur et prius hostēs, quam ipsī, quid parārētur sciēbant. Iussit igitur sēcrēta per tribūnōs et singulōs centuriōnēs ēdī imperia.
Vigilēs etiam novō mōre scūtum in vigiliam ferre vetuit; dīxit enim vigilem nōn in pugnam īre, ut armīs ūterētur, sed ut vigilāret et cum sēnsisset hostium adventum reciperet sē excitāretque ad arma aliōs. Statiōnumque mōrem mūtāvit. Armātī omnēs diem tōtum perstābant. Itaque iussit ex mātūtīnā statiōne ad merīdiem dēcēdere, in postmerīdiānam aliōs īre; ita numquam fessōs recēns hostis aggredī potuit.
Haec ita fierī sē velle convocātā contiōne prōnūntiābat. Deinde mīlitēs suōs hortātus est: mīlitem haec tria cūrāre dēbēre; corpus ut validissimum et pernīcissimum habēret, arma apta, cibum parātum ad subita imperia: cētera deōs immortālēs et imperātōrem cūrāre. Deinde contiōnem dīmīsit, etiam veterānīs fatentibus sē illō prīmum diē, tamquam tīrōnēs, quid agendum esset in rē mīlitārī didicisse. Nōn modo sermōnibus hīs ostendērunt cum quantō assēnsū audiissent verba cōnsulis. Nēmō tōtīs mox castrīs quiētus erat: acuere aliī gladiōs, aliī galeās, aliī lōrīcās tergere, aliī aptāre corporī arma, experīrīque sub hīs membrōrum agilitātem, quatere aliī pīla, aliī micāre gladiīs mucrōnemque intuērī: ut facile quīvīs vidēret eōs, ubi prīmum data occāsiō esset manum cum hoste cōnserendī, aut victōriā ēgregiā aut morte praeclārā fīnītūrōs bellum.
Mox consul coepit dē bellō gerendō cōnsultāre. Volēbant quīdam, et maximē minōrēs nātū, per Enīpeī rīpam mūnītiōnēsque impetum facere: Macedonēs enim dīcēbant ex castellīs saepe altiōribus et magis mūnītīs priōre annō dēiectōs esse. Eōsdem tum cōnfertīs et impetum vī facientibus Rōmānīs resistere nōn posse. Aliī volēbant Octāvium cum classe Thessalonīcam petere et populātiōne ōrae maritimae distrahere rēgis cōpiās, ut, alterō ab tergō sē ostendente hoste, ad interiōrem partem rēgnī conversus nūdāre trānsitus Enīpeī cōgerētur. Ipsī dūcī nātūrā et operibus inexsuperābilis rīpa vidēbātur. Nōn modo tormenta ubīque disposita esse, sed missilibus etiam melius hostēs ūtī audierat. Aliō spectābat mēns tōta dūcis: dīmissōque cōnsiliō Perrhaebōs mercātōrēs Coenum et Menophilum, notae et fideī iam sibi et prūdentiae hominēs, arcessītōs rogāvit, quālēs ad Perrhaebiam trānsitūs essent.
Cum mercātōrēs loca nōn inīqua esse dīcerent, praesidiīs autem rēgiīs tenērī, spērāre coepit sē, validā manū nocte necopīnantēs aggressum, praesidia dēicere posse: iacula enim et sagittās et cētera missilia in tenebrīs, ubi quod petātur procul vidērī nōn possit, inūtilia esse: gladiō comminus gerī rem in commixtā turbā, quō mīles Rōmānus vincat.
Hīs ducibus ūsūrus, praetōrem Octāvium arcessit, expositōque cōnsiliō Hērāclēum cum classe petere iubet, et mīlle hominibus decem diērum cibum habēre. Ipse P. Scīpiōnem Nāsīcam et Q. Fabium Maximum fīlium suum cum quīnque dēlēctīs mīllibus Hērāclēum mittit, velut classem cōnscēnsūrōs ut ōram interiōris Macedoniae vastārent. Sēcrētō indicātum est cibum hīs praeparātum ad classem esse, nē quid morārētur. Inde iussī ducēs itineris ita dīvidere viam ut tertiō diē Pythium adorīrī possent.
Cōnsul posterō diē, ut rēgem ab aliīs rēbus dētinēret, prīmā lūce mediō in alveō cum statiōnibus hostium proelium commīsit. Utrimque pugnātum est levibus armīs, nec graviōribus in tam inaequālī alveō pugnāre poterant. Medium spatium inter castra mīlle passūs patēbat. Ibi in mediō, spectantibus ex vāllō castrōrum hinc rēge hinc cōnsule cum suīs legiōnibus, pugnātum est. Missilibus procul rēgia auxilia melius pugnābant: comminus stabilior et tūtior aut parmā aut scūtō Rōmānus erat. Merīdiē, haud paucīs utrimque interfectīs, cōnsul revocāvit suōs. Sōle ortō posterō diē etiam ācrius concursum est. Rōmānī nōn modo ab hīs, cum quibus pugnābant, sed etiam ab eā multitūdine, quae in turribus stābat, missilibus tēlīs et saxīs maximē vulnerābantur. Mox cōnsul suōs recēpit, multō plūribus eō diē āmissīs. Tertiō diē proeliō abstinuit.
Nāsīca ad mare prīmum dēdūxit suōs velut classem cōnscēnsūrus, castraque ad Hērāclēum posuit. Postquam cēnāvērunt convocātīs ducibus dīxit quid faciendum esset. Inde ē castrīs quam celerrimē prōgressus per altissimōs montēs sub ipsum Olympum iter fēcit, fūsīsque rēgiīs praesidiīs tertiō diē Pythium cēpit. Ad rēgem vēnit Crētēnsis quīdam quī nocte agmen Nāsīcae dēseruerat, docuitque circumīre Rōmānōs ut ā tergō necopīnantem aggrederentur. Missa igitur decem mīllia mīlitum, quōrum duo mīllia Macedonēs erant, ut prius saltūs tenērent quam Nāsīca in campum per montēs dēscendere possent. Hōrum Milō dux erat. Iam in angustiās Rōmānī ascenderant, cum Milō congressus est. Diū ācerrimē pugnātum est in locō inaequālī. Fūsīs tandem Macedonibus Nāsīca ad campum maritimum dēscendēbat.
Perseus interclūsō ā tergō itinere sēnsit statim sibi ab Enīpeō dēcēdendum esse. Neque enim tūtum iam aditum esse commeātūs afferentibus, neque sī cōnsul plūrēs suōrum per montēs mīsisset, sē ipsum effugere posse.
Mox cōnsul, quamquam nihil certum audierat, sēnsit quī fuisset reī ēventus. Cernēbat enim strepere omnia movērīque apud hostēs, quasi castra iam retrō mōtūrōs: itaque intellēxit rēgem ē locō nōn tūtō dēcēdere, quod iam per montēs Nāsīca dēscenderet.
Rēx cūstōdibus ad mūnītiōnēs relictīs paulātim ē castrīs redūxit suōs. Sub noctem et cūstōdēs abiērunt. Neque cōnsul prius adortus; spērābat enim sē posterō diē mūnītiōnēs tantō labōre cōnstrūctās sine pugnā captūrum esse.
Perseus summā festīnātiōne Pydnam pervēnit. Ibi ānxius ēgit noctem, aliīs alia suādentibus. Hī statim dīmicāre iubēbant, nē effūsī in Macedoniam Rōmānī omnia vastārent. Illī melius esse dīcēbant Rōmānōrum vīrēs obsidiōnibus terere. Ipse cum omnibus cōpiīs proelium committere māluit quam cum paucīs obsidērī. Locus praetereā idōneus erat pugnae, quā phalānx per aequum campum facile movērī poterat. Itaque cōnstituit Rōmānōrum adventum expectāre.
Paulus cum flūmen trānsiisset mūnītiōnēsque rēgis dēsertās cēpisset Nāsīcae cōpiās prope Dīum invēnit laetusque adiūnxit suīs. Ibi cognōvit per explōrātōrēs Perseā ad Pydnam expectāre. Deinde summā celeritāte prōgressus est nē Perseus mūtātō cōnsiliō effugere posset. Merīdiēs erat, cum prope rēgiās cōpiās advēnit. Iter multō pulvere et calidō sōle factum erat. Lassitūdō et sītis iam sentiēbantur. Statuit igitur suōs recentī hostī nōn obicere. Sed tantus ārdor in animīs ad dīmicandum utrimque erat ut cōnsul nōn minōre arte suōs ēlūdere quam hostēs cōgerētur. Aciem sine morā īnstrūxit, et ipse circumībat ōrdinēs, ut animōs mīlitum hortandō in pugnam accenderet. Prīmum alacrēs signum poscēbant. Deinde crēscente aestū, et vultūs minus ācrēs et vōcēs sēgniōrēs erant, et quīdam scūtīs pilīsque nīxī stābant. Tum apertē centuriōnibus imperat ut mētārentur frontem castrōrum et impedīmenta cōnstituerent.
Lēgātī circum imperātōrem et ducēs externī erant, omnēs approbantēs, cum pugnātūrum esse cōnsulem crēdēbant. Tum mūtātō cōnsiliō cum aliī silērent, Nāsīca ūnus ex omnibus ausus est monēre cōnsulem, nē hostem, quī fugiendō certāmen priōrēs imperātōrēs ēlūsisset, manibus ēmittat: sē verērī nē nocte abeat, sequendusque maximō labōre et perīculō sit, illaesusque iterum per saltūs Macedonicōrum montium circumeat. Sē igitur magnopere suādēre ut dum in campō patentī hostem habeat aggrediātur, nec oblātam victōriae occāsiōnem āmittat.
Cōnsul nōn īrātus līberā admonitiōne tam clārī adolēscentis, "Et ego," inquit, "animum istum habuī, Nāsīca, quem tū nunc habēs; et quem ego nunc habeō, tū habēbis. Multīs bellī cāsibus didicī, quandō pugnandum, quandō abstinendum pugnā sit. Nōn iam stantī in aciē docendum est cūr quiēscere hodiē melius sit. Ratiōnēs aliās poscitō: nunc auctōritāte veteris imperātōris contentus eris."
Paulus postquam mētāta castra impedīmentaque cōnstitūta animadvertit, stantibus in prīmā aciē hastātīs, nē quid hostis movēret, paulātim abdūxit suōs. Castra iam vāllō et fossā mūnīta erant, cum hastātōs et equitēs revocāvit. Quibus factīs rēx et ipse in castra cōpiās redūxit.
Castrīs mūnītīs C. Sulpicius Galba, tribūnus mīlitum secundae legiōnis, quī praetor superiōre annō fuerat, cōnsulis permissū ad contiōnem mīlitēs vocāvit. Prōnūntiāvit, nē quis id portentum esse crēderet, nocte proximā, ab hōrā secundā usque ad quārtam hōram noctis lūnam dēfectūram esse. Id quia nātūrālī ōrdine et certīs temporibus fieret, et scīrī ante et praedīcī posse. Ēditā hōrā cum lūna dēfēcisset, Rōmānīs mīlitibus Galbae sapientia prope dīvīna vīsa est; Macedonēs ut trīste prōdigium, occāsum rēgnī perniciemque gentis portendēns, mōvit; nec alia vātēs dīcēbant. Clāmor ululātusque in castrīs Macedonum fuit dōnec lūna in suam lūcem ēmersit.
Posterō diē cōnsul immolandō terere vidēbātur tempus. Tertiā dēmum hōrā sacrificiō cōnfectō ad cōnsilium vocāvit suōs, quibus tālem ōrātiōnem habuit: "P. Nāsīca, ēgregius adolēscēns, ex omnibus ūnus quī hesternō diē pugnāre cupiēbant, dēnūdāvit mihi cōnsilium suum. Īdem posteā, ita ut trānsiisse in sententiam meam vidērī posset, tacuit. Quibusdam aliīs melius vīsum est absentem imperātōrem carpere quam praesentem admonēre. Tibi, P. Nāsīca, reddam dilātae pugnae ratiōnem. Quantum numerō nōs praestent hostēs, nēmō vestrum ante ignōrāvit, vōsque hesternō diē explicātam intuentēs aciem animadvertistis. Praetereā melius est mīlitem plēnum vīrium, vigentem et corpore et animō in aciem ēdūcere, quam longō itinere et onere fessum recentī hostī obicere. Timēbant quīdam nē nocte abīret hostis, et in ultimam Macedoniam summō labōre sequendus esset. Sed neque mānsisset neque in aciem cōpiās ēdūxisset, sī dēcēdere hinc cōnstituisset."
Ac nē illō ipsō quidem diē aut cōnsulī aut rēgī pugnāre placuit, rēgī quod nec fessōs, ut prīdiē, ex viā neque trepidantēs in aciē īnstruendā aggressūrus erat; cōnsulī, quod in novīs castrīs nōn ligna, nōn pābulum convectum erat, ad quae petenda ex propinquīs agrīs magna pars mīlitum ē castrīs exierat. Neutrō imperātōrum volente, fortūna, quae plūs cōnsiliīs hūmānīs valet, dīmicāre coēgit.
Flūmen erat haud magnum, propius hostium castrīs, ex quō et Macedonēs et Rōmānī aquam capiēbant, praesidiīs in utrāque rīpā positīs, ut id facere tūtō possent. Duae cohortēs in rīpā Rōmānōrum erant, Marrūcīna et Paeligna, duae turmae Samnītium equitum; et aliud prō castrīs erat praesidium sub C. Cluviō lēgātō, trēs cohortēs et duae turmae equitum. Cum ōtium ad flūmen erat neutrīs lacessentibus, hōrā circiter nōnā iūmentum ē manibus cūrantium ēlāpsum in ulteriōrem rīpam fūgit. Quod cum per aquam fermē genus tenus altam trēs mīlitēs sequerentur, Thrācēs duo id iūmentum ex mediō alveō in suam rīpam trahēbant. Mīlitēs alterō eōrum occīsō receptōque iūmentō ad statiōnem suōrum redībant.
Octingentōrum Thrācum praesidium in hostium rīpā erat. Ex hīs paucī prīmō, īrātī quod populārīs in cōnspectū suō occīsus erat, ad persequendōs interfectōrēs flūmen trānsgressī sunt, deinde plūrēs, postrēmō omnēs, et cum praesidiō pugnāre coeperant. Ācerrimē ibi pugnātum est, pulsīsque trāns flūmen Thrācibus in caetrātōs Macedonum impetum faciēbant Ītalicae cohortēs.
Clāmōre exortō cōnsul quam celerrimē aciem īnstituit, missīsque statim quī cohortibus suīs trāns flūmen auxilium ferrent, cōpiās quās sēcum habuit in proelium dūcit. Simul rēx cōnfestim prōmōvit suōs, neque iūstam aciem īnstruere potuit. Itaque intervāllum quod inter caetrātōs et phalangēs erat, implēvit legiō, atque aciem hostium interrūpit. Ā tergō caetrātīs erat, frontem adversus clipeātōs habēbat; chalcaspidēs appellābantur. Secundam legiōnem L. Albīnus dūcere adversus leucaspidem phalangem iussus est; ea media aciēs hostium erat. In dextrum cornū, unde circā flūmen commissum proelium erat, elephantōs indūcit et ālās sociōrum; et hinc prīmum fuga Macedonum est orta.
Elephantōrum impetum secūtī sunt sociī Latīnī, pepulēruntque laevum cornu. In mediō secunda legiō immissa dissipāvit hostium ōrdinēs. Multa enim passim proelia erant quae fluctuantem turbāvērunt prīmō, deinde disiēcērunt phalangem. Ea cōnferta et intentīs horrēns hastīs vīrēs intolerābilēs habet: sī carptim aggrediendō immōbilem longitūdine et gravitāte hastam circumagere cōgās, in cōnfūsā strue mīlitēs implicantur; sī vērō aut ab latere aut ab tergō tumultus factus est, disiectīs ōrdinibus dissipantur. Sīc tum adversus Rōmānōs, catervātim incurrentēs, interruptā aciē obviam īre cōgēbantur. Rōmānī, quācumque intervālla data essent, immīsērunt ōrdinēs suōs. Sī autem tōtā aciē in frontem adversus īnstrūctam phalangem concurrissent, in hastās incīdissent nec cōnfertam aciem sustinuissent. Id Paelignīs ēvēnit prīncipiō pugnae, incautē adversus caetrātōs immissīs.
Dum peditum passim caedēs fīunt, equitātus prope integer pugna excessit. Prīnceps fugae rēx ipse erat; cum sacrīs ālīs equitum Pellam petēbat. Cēterae quoque Macedonum ālae tūtae abībant, quia peditum caedēs victōrēs immemorēs fēcerant sequendī equitēs. Diū phalānx ā fronte, ā lateribus, ā tergō caesa est. Postrēmō quī ex hostium manibus ēlāpsī erant, inermēs ad mare fūgērunt; quīdam aquam etiam ingressī, manūs ad eōs, quī in classe Rōmānā erant, tendentēs vītam ōrābant. Sed cum hostīliter ē nāvibus caederentur, nandō repetentēs terram in aliam foediōrem pestem incīdēbant: elephantī enim ad lītus āctī exeuntēs obterēbant. Numquam ūnō proeliō tot Macedonēs interfectī. Caesa enim vīgintī mīllia hominum sunt; sex mīllia, quae Pydnam ex aciē fūgerant, et vagantium ex fugā quīnque mīllia capta. Sī mātūrius concursum esset, dēlētae omnēs cōpiae essent; nunc nox et fugientēs texit et Rōmānōs ignōtīs locīs sequī vetuit. Victōrum cecidērunt circiter centum, et eōrum multō maior pars Paelignī. Vulnerātī aliquantō plūrēs sunt.
Perseus ad Pīeriam silvam viā mīlitārī cum frequentī agmine equītum fugit. Cum in silvam ventum esset, ubi plūrēs dīversae sēmitae erant, et nox appropinquāret, cum paucīs maximē fidīs viā dēvertit. Equitēs sine duce relictī aliī aliā viā in cīvitātēs suās dissipātī sunt. Paucī Pellam celerius quam ipse Perseus, quia rēctā viā ierant, pervēnērunt. Rēx ad mediam fermē noctem errōre et variīs difficultātibus viae vexātus in rēgiam ingressus est. Perseō obviam vēnērunt Eulaeus Euctusque quī urbī praeerant et rēgiī puerī. Amīcōrum autem, quī aliī aliō cāsū servātī ex proeliō Pellam vēnerant, cum saepe arcessītī essent, nēmō ad eum vēnit. Metuēns igitur nē illī, quī venīre ad sē nōllent, maius aliquid mox audērent, quārtā vigiliā profūgit. Secūtī sunt circiter quīngentī Crētēnsēs. Petēbat Amphipolim: sed nocte Pellā exierat, ut ante lūcem Axium flūmen trāiceret. Eum Rōmānīs propter difficultātem trānsitūs crēdēbat fīnem sequendī fore.
Cōnsul cum in castra victor vēnisset, sincērō gaudiō fruī nōn poterat. Cūra enim dē minōre fīliō vexābat. Is erat P. Scīpiō, nātū cōnsulis Paulī fīlius, adoptiōne Āfricānī nepōs, quī et ipse Āfricānus posteā dēlētā Carthāgine appellātus est. Septimum decimum annum tunc agēns, dum ācerrimē sequitur hostēs, longius ablātus erat. Sērius cum rediisset, tum dēmum, receptō fīliō, victōriae tantae gaudium cōnsul sēnsit.
Mox prīncipēs amīcōrum rēgis Beroeam, quō ex aciē fūgerant, ipsī ad cōnsulem profectī dēdunt. Cōnsul spolia iacentis hostium exercitūs peditibus concessit, equitibus praedam circumiectī agrī. Ipse prope mare ad Pydnam castra mōvit. Beroea prīmum, deinde Thessalonīca et Pella et deinde omnis fermē Macedonia intrā bīduum dēdita. Pydnaeī, quī proximī erant, nōndum miserant lēgātōs. Nec clausae modo portae, sed etiam inaedificātae erant. Sed ēmissā tandem turbā mīlitārī oppidum dēditum et dīreptum est.
Tertiō diē Perseus Amphipolim vēnit. Inde ōrātōrēs cum cādūceō ad Paulum mīsit. Deinde in contiōnem prōcessit Philippum sēcum fīlium habēns, ut et ipsōrum Amphipolītānōrum et equitum peditumque, quī aut semper secūtī aut fugā eōdem dēlātī erant, hortandō animōs cōnfirmāret. Sed aliquotiēns dīcere incipientem lacrimae impediērunt. Itaque, quia ipse dīcere nōn poterat, Evandrum Crētēnsem multitūdinem adloquī iussit. Multitūdō ad cōnspectum rēgis lacrimāsque ipsa ingemuerat lacrimāveratque; sed Evandrī ōrātiōnem audīre nōlēbat. Quīdam ausī sunt ex mediā contiōne clāmāre, "Ābīte hinc, nē quī paucī supersumus propter vōs pereāmus." Hōrum ferōcia vōcem Evandrī clausit.
Rēx pecūniā et aurō argentōque ad lembōs, quī in Strymōne flūmine stābant, dēlātīs, et ipse ad flūmen dēscendit. Thrācēs nāvibus sē committere nōn ausī domōs abiērunt, et aliae mīlitum turbae; Crētēnsēs pecūniam secūtī sunt. Posterō diē Samothrācam, quam petēbant, perveniunt. Duo mīllia talentōrum eō advecta esse dīcuntur.
Paulus in omnēs dēditās cīvitātēs dīmīsit quī praeessent, nē qua iniūria victīs in novā pāce fieret; retentīsque apud sē rēgis ōrātōribus, P. Nāsīcam, ignārus fugae rēgis, Amphipolim mīsit cum modicā peditum equitumque manū, ut terram vastāret, et simul omnēs cōnātūs rēgis impedīret.
Ipse ā Pydnā profectus cum tōtō exercitū diē alterō Pellam pervēnit; et cum castra mīlle passūs inde posuisset, per aliquot diēs ibi statīva habuit, situm urbis undique aspiciēns, quam nōn sine causā dēlēctam esse rēgiam animadvertit. Sita est in tumulō vergente in occidentem. Cingunt palūdēs inexsuperābilis altitūdinis, aestāte et hieme, quās restāgnantēs faciunt amnēs. In ipsā palūde, quā proxima urbī est, velut īnsula ēminet arx. Et gāza rēgia in eō locō erat; sed nihil tum praeter trecenta talenta, quae missa Gentiō rēgī, deinde retenta erant, inventum est. Nūntiō acceptō Persēa Samothrācam trāiēcisse, profectus ā Pellā cōnsul Amphipolim pervēnit. Ibi quārta castra posuit.
Victōriae nūntiī summā festīnātiōne Rōmam cum pervēnissent, praeceptum tamen eius reī gaudium invēnērunt. Quārtō post diē quam cum rēge est pugnātum, cum in circō lūdī fierent, murmur repente populī tōta spectācula pervāsit, pugnātum in Macedoniā et dēvictum rēgem esse; deinde fremitus crēvit; postrēmō clāmor plaususque, velut certō nūntiō victōriae adlātō, est ortus. Mīrārī magistrātus et quaerere auctōrem repentīnae laetitiae. Postquam nūllus inventus est, ōmen tamen laetum fuisse vidēbātur.
Lūdōrum Rōmānōrum secundō diē, C. Liciniō cōnsulī quadrīgās mittentī tabellārius, quī sē ex Macedoniā venīre dīcēbat, laureātās litterās attulit. Quadrīgīs missīs cōnsul currum cōnscendit, et per circum vectus laureātās litterās populō ostendit. Quibus vīsīs repente immemor spectāculī populus in medium dēcurrit. Tum recitātīs tabellīs prōnūntiāvit cōnsul L. Aemilium collēgam suum signīs collātīs cum rēge Perseō pugnāvisse; Macedonum exercitum caesum fūsumque; rēgem cum paucīs fūgisse; omnēs Macedoniae cīvitātēs populō Rōmānō dēditās esse.
Hīs audītis clāmor cum ingentī plausū ortus. Lūdīs relictīs magna pars hominum ad coniugēs līberōsque laetum nūntium portābant. Posterō diē senātus in cūriā habitus est. Supplicātiōnēs dēcrētae, senātūsque cōnsultum factum est, ut dē mīlitibus sociīsque nāvālibus dīmittendīs referrētur, cum lēgātī ab Aemiliō cōnsule, ā quibus praemissus tabellārius esset, vēnissent. Ante diem sextum Kalendās Octōbrēs hōrā fermē secundā lēgātī urbem ingressī sunt; ingentem sēcum, quōcumque ībant, trahentēs turbam in forum ad cūriam pervēnērunt. Senātus forte in cūriā erat; eō lēgātōs cōnsul indūxit. Ibi breviter expositīs, quae accidissent, eadem mox in contiōnem trāductī exposuērunt. Renovāta est laetitia cum cōnsul ēdīxisset ut omnēs sacrae aedēs aperīrentur. Tum prō sē quisque ē contiōne īre ut deīs grātiās agerent; ingentīque turbā nōn modo virōrum sed etiam fēminārum cōnferta deōrum immortālium templa.
Dum cōnsul Aemilius castra ad Amphipolim habet, litterae ab rēge Perseō per ignōbilēs trēs lēgātōs redditae eī sunt; quās cum cerneret ipse illacrimāvisse dīcitur sortī hūmānae, quod is quī paulō ante nōn contentus rēgnō Macedoniae Dardanōs Illyriōsque oppugnāsset, tum āmissō exercitū, extorris rēgnō, in parvam īnsulam pulsus, supplex, fānī religiōne, nōn vīribus suīs tūtus esset. Sed postquam lēgit rēgem Persēa cōnsulem Paulum salūtāre, stultitiā fortūnam suam ignōrantis miserātiōnem omnem exēmit. Itaque quamquam in reliquā parte litterārum minimē rēgiae precēs erant, tamen sine respōnsō ac sine litterīs ea lēgātiō dīmissa est. Sēnsit Perseus rēgiī nōminis sē vīctum oblīvīscī dēbēre; itaque alterae litterae cum prīvātō nōmine missae. Tum cōnsul trēs lēgātōs ad Persēa mittere volēbat. Sed nihil eā lēgātiōne perfectum est, Perseō rēgium nōmen amplectente, Paulō iubente sē suaque omnia in fidem et clēmentiam populī Rōmānī trādere.
Dum haec aguntur, C. Octāvius praetor cum classe Samothracānī vēnit. Rēx interfectō Evandrō, quī ūnus amīcōrum sēcum relictus erat, omnium ab sē aliēnāvit animōs. Prō sē quisque trānsīre ad Rōmānōs: fugaeque cōnsilium prope sōlum relictum capere coēgērunt. Oroandem Crētēnsem cui nōta Thrāciae ōra erat appellat, ut sē in Thrāciam veheret. Oroandēs mōrātus dum pecūnia aliquanta dēferrētur, prīmīs tenebrīs solverat nāvem et per altum Crētam petēbat. Perseus, postquam in portū nāvis nōn inventa est, vagātus aliquamdiū in lītore, in latere templī prope angulum obscūrum latuit. Ūna cohors rēgem fugientem secūta nē tum quidem relinquēbat, dōnec iussū Cn. Octāviī prōnūntiātum est per praecōnem Macedonēs omnēs, quī Samothrācae essent, sī trānsīrent ad Rōmānōs, incolumēs fore et līberōs, suaque omnia, quae aut sēcum habērent aut in Macedoniā relīquissent, servātūrōs esse. Quae cum prōnūntiāta essent, omnēs ad Octāvium trānsiērunt.
Līberōs quoque parvōs rēgiōs Īōn Thessalonīcēnsīs Octāviō trādidit; nec quisquam, praeter Philippum maximum nātū fīliōrum cum rēge relictus. Tum sē fīliumque Octāviō trādidit, fortūnam deōsque, quōrum templum erat, nūllā ope supplicem iuvantēs accūsāns. In praetōriam nāvem impōnī iussus: eōdem et pecūnia quae superfuit dēlāta est, extemplōque classis Amphipolim repetit. Inde Octāvius rēgem in castra ad cōnsulem mīsit praemissīs litterīs, ut in potestāte suā eum esse et addūcī scīret.
Secundam eam, sīcut erat, victōriam ratus, Paulus victimās cecidit. Cōnsiliō vocātō litterās praetōris cum recitāsset Q. Aelium rēgī obviam īre iussit, cēterōs in praetōriō manēre. Nōn aliās ad ūllum spectāculum in castrīs tanta multitūdō occurrit. Perseus enim caput bellī erat, nec ipsīus modō patris avīque fāma praeclārum eum faciēbant, sed Philippī glōria et magnī Alexandrī, quī Macedonum imperium summum in orbe terrārum fēcerant.
Perseus cum fīliō suō castra ingressus est. Prae turbā currentium ad spectāculum prōgredī nōn poterant, dōnec ā cōnsule līctōrēs missī essent, quī ad praetōrium dūcerent.
Surrēxit cōnsul, et iussīs sēdēre aliīs, prōgressus paulum rēgī dextram porrēxit. Iacientem sē ad pedēs sustulit; nec attingere genua passus, intrōductum in tabernāculum sedēre iussit. Prīmum rogāvit, quā iniūriā āctus contrā populum Rōmānum bellum suscēpisset. Cum respōnsum expectantibus omnibus terram intuēns diū tacitus flēret, rūrsus cōnsul, "Sī iuvenis rēgnum accēpissēs, minus mīrātus essem ignōrāsse tē, quam gravis aut amīcus aut inimīcus esset populus Rōmānus: sed et bellī, quod pater tuus nōbīscum gessit, meministī, et pācis, quam cum summā fide adversus eum coluimus. Tū tamen bonum animum habē. Clēmentia populī Rōmānī, multōrum rēgum et populōrum cāsibus cognita, prope certam spem tibi salūtis praebet."
Exercītus deinde in hībernā dismissus est. Maximam partem cōpiārum Amphipolis, cēterās propinquae urbēs accēpērunt.
Hic fīnis bellī inter Rōmānōs et Persēa fuit, idemque fīnis praeclārī per Eurōpae maximam partem atque Asiam omnem rēgnī. Vīcēsimus ab Carānō, quī prīmus rēgnābat, Perseus numerābātur. Perseus Q. Fulviō L. Mānliō cōnsulibus rēgnum accēpit, ā senātū rēx est appellātus M. Iūniō Ā. Mānliō cōnsulibus, rēgnāvit ūndecim annōs. Macedonum rēgnum obscūrā fāmā usque ad Philippum, Amyntae fīlium, fuit. Per eum crēscere cum coepisset, Eurōpae tamen intrā fīnēs sē tenuit, Graeciam omnem et partem Illyriae atque Thrāciae amplexum. Fūdit deinde sē in Asiam, et tredecim annīs, quibus Alexander rēgnāvit, omnia, quā Persārum prope immēnsō spatiō imperium fuerat, sibi addidit. Inde morte Alexandrī in multa rēgna distractum, ā summā fortūnā ad ultimum fīnem centum quīnquāgintā annōs stetit.
Q. Aeliō M. Iūniō cōnsulibus dē prōvinciīs referentibus, iussit senātus Macedoniam et Illyriam eōsdem, L. Paulum et L. Anicium, obtinēre, dōnec rēs bellō turbātās et in statum alium ex rēgnō fōrmandās composuissent. Lēgātōs deinde dēcrēvit, quōrum cōnsiliō imperātōrēs L. Paulus L. Anicius rēs compōnerent, decem in Macedoniam, quīnque in Illyriam.
In quattuor regiōnēs dīvidī Macedoniam, ut suum quaeque concilium habēret, placuit: et dīmidium tribūtī, quod rēgibus ferre solitī erant, populō Rōmānō pendēre. Similia hīs et dē Illyriā iussa. Cētera ipsīs imperātōribus et lēgātīs relicta.
Paulus ante adventum decem lēgātōrum Q. Maximum fīlium, iam Rōmā regressum, ad Aeginium et Agassās dīripiendās mittit, Agassās, quod cīvēs, cum Marciō cōnsulī urbem trādidissent petītā ultrō societāte Rōmānā, dēfēcerant rūrsus ad Persēa. Aeginiēnsium novum crīmen erat. Fāmae dē victōriā Rōmānā nōn crēdentēs, mīlitēs quōsdam urbem ingressōs interfēcerant.
Autumnī fermē tempus erat; cuius initiō ad circumeundam Graeciam profectus cum haud magnō comitātū per Thessaliam Delphōs petit, praeclārum ōrāculum. Ibi sacrificium Apollinī fēcit, et incohātīs in vestibulō columnīs, quibus statuās rēgis Perseī impositūrī fuerant, suās statuās impōnī victor iussit. Inde Chalcidem ad spectāculum Eurīpī Euboeaeque tantae īnsulae dēscendit. Ā Chalcide Aulidem trāicit, trium mīllium spatiō distantem, portum praeclārum, Diānaeque templum ubi Agamemnōn fīliam suam interfēcerat ut mīlle illās nāvēs Trōiam dūcere licēret. Inde Ōrōpum vēnit, ubi vātēs antīquus velut deus colitur, templumque antīquum est, fontibus rīvīsque amoenum; inde Athēnās, plēnās vetustāte fāmae, multa tamen vīsenda habentēs: arcem, portūs, mūrōs Pīraeeum urbī iungentēs, nāvālia magnōrum imperātōrum, simulācra deōrum hominumque, omnī genere māteriae et artis īnsignia.
Sacrificiō Minervae, quae arcem tenet, factō, profectus Corinthum alterō diē pervēnit. Urbs erat tum praeclāra, ante excidium; arx quoque et isthmus praebuēre spectāculum, arx intrā moenia in ingentem altitūdinem surgēns, scatēns fontibus, isthmus duo maria dirimēns. Sicyōnem inde et Argōs, nōbilēs urbēs, adit; inde haud parem opibus Epidaurum, sed praeclāram nōbilī Aesculāpiī templō, quod quīnque mīllibus passuum ab urbe distāns dōnīs dīves erat, quae mercēdem remediōrum salūtārium aegrī sacrāverant deō. Inde Lacedaemonem adit, nōn operum magnificentiā sed disciplīnā īnstitūtīsque memorābilem. Inde Olympiam pervēnit, ubi et alia spectanda vīdit et Iovem velut praesentem intuēns mōtus animō est. Itaque velut in Capitōliō immolātūrus, sacrificium amplissimum parārī iussit. Ita per Graeciam itinere factō, postquam audiit trāiēcisse iam decem lēgātōs, omnibus aliīs omissīs Apollōniam ad eōs profectus est.
Quō cum Perseus nimis solūtā cūstōdiā Amphipolī obviam prōcessisset, ipsum benignē allocūtus est. Sed postquam Amphipolim vēnit, graviter increpuit Sulpicium lēgātum, prīmum quod Persēa tam procul ā sē vagārī per prōvinciam passus esset, deinde quod adeō indulsisset mīlitibus ut urbis tēgulīs hībernācula sua tegere paterētur. Referrī tēgulās et reficī tēcta, sīcut fuerant, iussit. Persēa cum maiōre fīliō Philippō A. Postumiō trādidit.
Omnēs cīvitātium prīncipēs Amphipolī adesse iusserat, litterāsque omnēs rēgiās et pecūniam cōnferrī. Ubi diēs vēnit, ipse cum decem lēgātīs, circumfūsa omnī multitūdine Macedonum, in tribūnālī sēdit. Silentiō factō Paulus quae senātuī vīsa essent prōnūntiāvit. Iubēre senātum līberōs omnēs esse Macedonēs, habentēs urbēs eāsdem agrōsque, ūtentēs lēgibus suīs, annōs creantēs magistrātūs; tribūtī eius, quod pependissent rēgibus, dīmidium pendēre populō Rōmānō. Deinde in quattuor regiōnēs dīvidī Macedoniam.
Post sēriās rēs lūdōs magnō apparātū Amphipolī fēcit. Deinde clipeīs aereīs in nāvēs impositīs, cētera omnis generis arma cumulāta, ingentem acervum, ipse imperātor face subditā succendit, precātus deōs quibus spolia hostium dicāre fās est. Spectāculō etiam fuit omnis praeda Macedonica, statuae, tabulae, textilia, vāsa ex aurō et argentō et aere facta. Haec, in classem imposita, Rōmam revehenda Cn. Octāviō data sunt.
Paulus deinde Ēpīrum petit, iussūque senātūs eās urbēs quae ad Persēa dēfēcerant mīlitibus dīripiendās trādit; tantaque praeda fuit ut equitibus quadringēnī dēnāriī, peditibus ducēnī dīviderentur. Ad mare Ōricum dēscendit, exercitūque in nāvēs impositō in Ītaliam trāiēcit.
Rōmam captīvī prīmum adductī. Paulus ipse post diēs paucōs rēgiā nāve ingentis magnitūdinis, ōrnātā Macedonicīs spoliīs, adversō Tiberī ad urbem vectus est, complētīs rīpīs obviam effūsā multitūdine. Paucōs post diēs Anicius et Octāvius classe suā advectī.
Tribus eīs omnibus dēcrētus est ab senātū triumphus, mandātumque est ut tribūnī plēbis rogātiōnem ad plēbem ferrent ut iīs urbem triumphantibus ingredī licēret. Nec dē Aniciī nec dē Octāviī triumphō dubitātum est: Paulum, cui ipsī sē comparāre nōluissent, invidia carpsit. Antīqua disciplīna mīlitēs habuerat; dē praedā parcius quam spērāverant dederat; quōrum aviditātī sī indulgēre voluisset, nihil relictum esset ex tantīs rēgiīs opibus quod in aerārium ferret.
Macedonicus exercitus comitiīs, cum lēx ferrētur, negligenter adfutūrus erat. Sed eōs C. Sulpicius Galba, quī tribūnus mīlitum secundae legiōnis in Macedoniā fuerat, prīvātim imperātōrī inimīcus, stimulābat ut frequentēs adessent. Ducem superbum et malignum ulcīscerentur. Rogātiōnem, quae dē eius triumphō ferrētur, antīquārent. Plēbem urbānam secūtūram esse mīlitum sententiam. Ille nē spērāret ibi grātiam, ubi nōn meruisset.
Ita mīlitibus incitātīs, in Capitōliō rogātiōnem eam Ti. Semprōnius, tribūnus plēbis, ferēbat. Cum prīvātīs locus esset dē lēge dīcendī, ad suādendum, ut in rē minimē dubiā, haud quisquam prōcēdēbat. Tum Galba repente prōcessit, et ā tribūnīs petiit ut quoniam iam hōra octāva diēī esset, eam rem in posterum diem differrent et māne agerent: sibi enim nōn tempus esse ut dēmōnstrāret cūr L. Aemilius triumphāre nōn dēbēret: integrō diē sibi opus esse. Cum tribūnus dīcere eō diē, sī quid vellet, iubēret, in noctem rem dīcendō extrāxit. Exācta esse acerbē mūnera mīlitiae: nimium labōrem, nimium perīculum iniūnctum: contrā in praemiīs, in honōribus omnia artāta. Mīlitiam bellantibus asperiōrem iam fore, victōribus inopem. Macedonēs in meliōre fortūnā quam mīlitēs Rōmānōs esse. Sī frequentēs posterō diē ad lēgem antīquandam adessent, intellēctūrōs esse potentēs virōs nōn omnia in dūcis, aliquid et in mīlitum manū esse.
Hīs vōcibus incitātī posterō diē mīlitēs tantā multitūdine Capitōlium complēvērunt, ut nēmō praetereā ad suffrāgium ferendum adīre posset. Prīmae tribūs cum antīquārent, concursus in Capitōlium prīncipum cīvitātis factus est, clāmantium indignum esse facinus, L. Paulum tantī bellī victōrem dēspoliārī triumphō: imperātōrēs licentiae et avāritiae mīlitum obnoxiōs trādī. Nunc nimis saepe per ambitiōnem peccārī: quid, sī dominī mīlitēs imperātōribus impōnantur?
Tandem hōc tumultū sēdātō M. Servīlius, quī cōnsul et magister equitum fuerat, petiit ā tribūnīs, ut rūrsus eam rem agerent, et sibi potestātem facerent ad populum dīcendī. Tribūnī cum ad dēlīberandum sēcessissent, vīctī auctōritāte prīncipum rūrsus rem agere coepērunt, prōnūntiāvēruntque sē eāsdem tribūs revocātūrōs esse, sī M. Servīlius aliīque prīvātī, quī dīcere vellent, dīxissent.
Tum Servīlius contrā Galbam multa dīxit, quod triumphum Paulī tantī imperātōris impedīre cōnārētur. Admonuit prīmum cīvēs, nē ducem pūnīrent quod strēnuē et sevērē gestō bellō pecūniam rēgiam in aerārium lātūrus esset. Deinde ad mīlitēs conversus, commemorātīs priōrum ducum triumphīs rogāvit num ipsōrum victōriam minōrem esse putārent, ipsīque sine glōriā triumphī esse vellent, quī Rōmānī frequentēs vēnissent ut triumphantēs vidērentur. "Ipsum," inquit, "L. Paulum, bis cōnsulem, domitōrem Graeciae, omnium oculī vidēre cupiunt in urbem currū ingredientem. Ad hoc fēcimus cōnsulem, ut bellum ingentī pudōre nostrō gestum perficeret. Eī victōrī triumphum negābimus? Et nōn hominēs modo sed deōs etiam honōrē dēspoliātūrī sumus? Dīīs quoque enim dēbētur triumphus." Ad fīnem ōrātiōnis nūdāsse sē dīcitur et vulnera ostendisse. Ita commōtīs omnium animīs, tribūnī tribūs ad suffrāgium revocāvērunt. Tum omnium suffrāgiō Paulō triumphus datur.
Itaque triumphāns Paulus urbem ingreditur. Immēnsa spectābat multitūdō, tum deīs grātiās agentium tum imperātōrem laudantium. Triumphus ob multa īnsignis, praecipuē quod aurum ingentī pondere et argentum multa plaustra ferēbant. Tantam pecūniam intrā trīgintā annōs post bellum Philippī cum Rōmānīs collēcta erat, partim ex metallīs, partim ex vectīgālibus aliīs.
Ipse postrēmō Paulus in currū veniēbat, cum dignitāte corporis tum ipsīus senectae maiestāte īnsignis. Post currum inter aliōs illūstrēs virōs fīliī duo, Q. Maximus et P. Scīpiō; deinde equitum turmae et cohortēs peditum suīs quaeque ōrdinibus. Peditibus singulīs datī dēnāriī centēnī, equitibus ducēnī. Crēdunt eum ducēnōs peditibus datūrum fuisse, sī aut nōn honōrem eius impedīre cōnātī essent, aut benignē hāc ipsa summa prōnūntiāta clāmāvissent.
Sed nōn Perseus modo per illōs diēs exemplum dabat hūmānōrum cāsuum, in catēnīs ante currum victōris dūcis per urbem hostium ductus, sed etiam victor Paulus, aurō purpurāque fulgēns. Duo eī fīliī erant, quōs duōbus in adoptiōnem datīs sōlōs nōminis et familiae hērēdēs retinuerat domī. Hōrum minor, fermē duodecim annōs nātus, quīnque diēbus ante triumphum, maior, quattuordecim annōrum, tribus diēbus post triumphum mortuus est; quī dēbuerant currū vehī cum patre, ipsī sibi similēs cupientēs triumphōs. Paucīs post diēbus convocātā contiōne, cum dē rēbus gestīs suīs, sīcut cēterī imperātōrēs, dīxisset, memorābilis eius ōrātiō et digna Rōmānō prīncipe fuit. "Quamquam et quantā fēlīcitāte rem pūblicam administrāverim, et quae duo fulmina domum meam perculerint, nōn ignōrāre vōs crēdō, cum spectāculō vōbīs nunc triumphus meus, nunc fūnera līberōrum meōrum fuerint; petō tamen ut sinātis mē cum pūblicā fēlīcitāte prīvātam meam fortūnam breviter comparāre."
"Profectus ex Ītaliā classem Brundisiō sōle ortō solvī, nōnā diēī hōrā cum omnibus meīs nāvibus Corcȳram tenuī. Inde quīntō diē Delphīs Apollinī prō mē exercitibusque et classibus vestrīs sacrificāvī. Ā Delphīs quīntō diē in castra pervēnī; ibi exercitū acceptō mūtāvī quaedam quae magna victōriae impedīmenta erant: inde, quia inexpugnābilia castra hostium erant neque cōgī pugnāre poterat rēx, mīsī quōsdam per praesidia eius quī per montēs ā tergō dēscendentēs ē castrīs tandem traherent: ita ad Pydnam dīmicāre coāctum vīcī: Macedoniam in potestātem populī Rōmānī redēgī, et bellum, quod priōrēs cōnsulēs ita gessērunt ut novō imperātōrī semper gravius trāderent, id ego quīndecim diēbus perfēcī. Cētera deinde secunda. Cīvitātēs omnēs Macedoniae sē dēdidērunt; gāza rēgia in potestātem vēnit: rēx ipse trādentibus prope ipsīs deīs in templō Samothrācae cum līberīs est captus."
"Mihi quoque ipsī nimia iam fortūna vidērī, eōque suspecta esse. Maris perīcula timēre coepī in tantā pecūniā rēgiā in Ītaliam ferendā et victōre exercitū revehendō. Postquam omnia secundō nāvium cursū in Ītaliam pervēnērunt, illud optāvī, ut cum ex summō retrō volvī fortūna solēret, mūtātiōnem eius domus mea potius quam rēspūblica sentīret. Itaque iam salvam fore rempūblicam spērō, quod triumphus meus duōbus līberōrum fūneribus est interpositus. Perseus, quī ante sē captīvōs captīvus ipse dūcī līberōs vīdit, incolumēs tamen eōs habet: ego, quī dē eō triumphāvī, ab alterīus fūnere fīliī currum cōnscendī, ad alterum ex Capitōliō prope iam expīrantem vēnī. Neque ex tot līberīs superest quī L. Aemiliī Paulī nōmen ferat: duōs in adoptiōnem datōs Cornēlia et Fabia gēns habent Paulī in domō praeter senem nēmō superest. Sed hanc clādem domūs meae vestra fēlīcitās et secunda fortūna pūblica cōnsōlātur." Haec tantō animō dicta magis permōvērunt audientium animōs, quam sī miserābiliter orbitātem suam dēflēvisset.
Fīnis