Part 3: Adverbial Clauses
Samum cēpit rēx Dārīus ob hanc causam. Quō tempore Cambȳses expedītiōnem in Aegyptum suscēpit, plūrimī Graecī in Aegyptum vēnerant; aliī negōtiandī causā, aliī ut regiōnem spectārent. Hōrum in numerō erat Syloson, frāter Polycratis, Samō exsulāns. Huic Sylosontī tālis quaedam fortūna oblāta est. Cum rutilum pallium sūmpsisset, hōc circumdatus obambulābat Memphī in forō. Quem ubi cōnspexit Dārīus, quī satelles tunc erat Cambȳsis, cupīdine palliī captus, adiit Sylosontem ut illud ēmeret. Syloson dīvīnō quōdam īnstīnctū ait: "Equidem hoc pallium nūllō pretiō vēndō: dō tibi grātīs." Quō laudātō respōnsō, Dārīus pallium accipit.
Interiectō vērō tempore, postquam mortuō Cambȳse adversus Magum coniūrāverant septem virī, et ex septem virōrum numerō Dārīus imperiō potītus erat, Syloson dōnum recordātus est. Itaque Sūsa adiit, sedēnsque in vestibulō aedium rēgiārum, ait, "Ego dē Dārīō bene meruī." Quod ubi audīvit portae cūstōs, renūntiāvit rēgī. Dārīus mīrātus ait, "Quis tandem Graecus dē mē bene meruit? Vix ūnus aut nūllus adhūc ex illā gente ad mē ascendit. Vērum tamen prōdūcite eum."
Intrōdūcit iānitor Sylosontem, stantemque in mediō interrogant interpretēs: "Quis est? Quōve factō bene dē rēge meruistī?" Expōnit igitur rem omnem ad pallium pertinentem. Tum rēx ait, "Ō līberālissimē hominum, tūne ergō ille es, quī mihi, cum nūllam potestātem habērem, pallium dedistī? Itaque tibi ingēns aurī argentīque pondus reddō, nē tē dōnī poeniteat." Ad haec Syloson: "Nē mihi aurum neu argentum dederis. Sed patriam meam Samum mihi redde: quam nunc, postquam frāter meus Polycrates ab Oroetē interfectus est, servus noster tenet. Hanc mihi dā, ā caedibus et servitūte līberātam." Hīs audītīs, Dārīus exercitum mīsit, ducemque Otanen, ut omnia faceret quae Syloson ōrāverat.
Postquam classis Samum erat profecta, Babylōniī ā Persīs dēfēcērunt, rēbus omnibus bene praeparātīs. Nam quō tempore Magus rēgnāvit, et adversus eum septem virī īnsurrēxērunt, ut tolerārent obsidiōnem, sēsē praeparāverant. In quāque domō, omnēs mulierēs suffōcāvērunt, exceptīs mātribus, et ūnā uxōre, quamcumque quisque vir eximī voluerat: ūnam autem, quam dīxī, eximēbat quisque quae pānem cōnficeret. Suffōcārunt autem illās, nē frūmentum cōnsūmerent.
Hīs rēbus cognitīs Dārīus, contractīs ūniversīs suīs cōpiīs, adversus eōs profectus est; admōtōque exercitū, urbem obsēdit. At obsidiōnem parvī faciēbant Babylōniī; nam in prōpugnācula mūrī ascendentēs tripudiābant, irrīdēbantque Dārīō et eius exercituī. Ūnus etiam ex iīs dīxit: "Cūr hīc sedētis, Persae? Cūr nōn ābītis? Tunc enim nōs capiētis, cum mūlae pepererint." Hoc dīxit, quod mūlae nōn pariunt ut cētera animālia.
Integer annus iam et septem mēnsēs erant ēlāpsī, taediōque affectus erat Dārīus exercitusque, quod expugnāre urbem nōn valēbant. Omnibus enim artificiīs omnibusque māchināmentīs adhibitīs, nihil Dārīus prōfēcerat. Tentāverat autem et alia artificiōrum genera, et illud etiam quō Cȳrus urbem cēperat: per alveum scīlicet Euphrātis in urbem ingredī cōnātus; sed ita dīligenter cūstōdiās agēbant Babylōniī, ut cāpī nūllō pactō possent.
Ibi tum, cum vīcēsimus agerētur mēnsis, Zōpyrō cuidam tāle prōdigium obtigit: ūna ex ipsīus mulābus peperit. Recordātus igitur Babylōniī illīus verbum, quī dīxerat, "Tunc Babylōn capiētur, cum mūlae pepererint," magnopere gāvīsus est. Dārīum adiēns quaesīvit ex eō, "Nonne vīs Babylōnem capere?" Cui rēx, "Maximī equidem hoc faciō."
Tum Zōpyrus sēcum dēlīberāvit: volēbat enim urbem per sē ipsum capere: nam apud Persās rēs bene gestae maximīs honōribus rependuntur. Hoc autem nūllā aliā ratiōne fierī posse vidēbātur, nisi sī sē ipse mutilāsset, atque ita ad Babylōniōs trānsfūgisset. Ibi tum, parvī hoc pendēns, abscissīs nāribus auribusque, flagellīs lacerātus, rēgem adit.
Dārīus, cum virum nōbilissimum ita mutilātum vīdisset, vehementer mōtus, ē soliō subsiliēns dīxit, "Quis tē ita mutilāvit, quāque dē causā?" Cui Zōpyrus respondit, "Ō rēx, hoc ipse fēcī, indignātus Assyriīs Persās dērīdentibus." Tum Dārīus: "Quō vērō pactō, stultē, ob hanc causam citius in potestātem hostēs redigentur? Anne mente es aliēnātus, quī tē ita perdidistī?"
Respondit Zōpyrus: "Ō rēx, ad mūrum mē cōnferam: dīcam etiam, 'Hoc fēcit Dārīus,' tum hostēs exercitum mihi committent. Tū vērō, decimō inde diē dē illā cōpiārum parte, cuius iactūram minimē aegrē ferēs, mīlle hominēs contrā portam collocā, quae Semīramidis vocātur. Deinde rūrsus post aliquot diēs, aliōs bis mīlle contrā Niniam, ut vocātur, portam collocā. Nec vērō priōrēs, neque hī, aliud habeant praeter gladiōs: hōc ūnō tēlō armātī sint. Nam ut equidem putō, cum praeclāra facta ēdiderō, et reliqua meae fideī committent Babylōniī, et portārum obīcēs. Tum ego urbem tibi trādere poterō."
Cum haec mandāvisset, ad portam perrēxit. Quem ubi cōnspexērunt iī quī in turribus speculandī causā statiōnem habēbant, raptim dēscendunt, et interrogant, "Quisnam es, et cūr hūc venīs?" Ille contrā, "Mihi nōmen est Zōpyrō, et ad vōs ut trānsfuga veniō." Quibus audītīs, portae cūstōdēs in cūriam dūcunt. Ibi cōram senātū cōnstitūtus, sortem suam dēplōrāns, ait, "Ā Dārīō haec passus sum. Nunc ad vōs, Babylōniī, veniō, maximō vōbīs commodō futūrus; Dārīō autem Persīsque maximō dētrīmentō. Nec enim impūne hoc fēcit, quī mē ita mutilāvit. Explōrātās habeō omnēs viās cōnsiliōrum."
Quae cum locūtus esset, Babylōniī videntēs virum inter Persās nōbilissimum, nāribus auribusque mutilātum, ut socium Zōpyrum accēpērunt. Postulābat autem armātōrum manum; itaque cōpiīs praefectus est. Tum vērō, postquam cōpiās impetrāvit, ea facere īnstituit, dē quibus cum Dārīō convēnerat.
Decimō diē, ēductō Babylōniōrum exercitū, mīlle illōs, quōs certō locō Dārīus cōnstituit, circumdatōs interfēcit. Tum iterum cōpiās ēdūxit, et bis mīlle illōs, quōs suprā memorāvī, Dārīī mīlitēs interfēcit. Quibus rēbus gestīs, imperiī summa et mūrī cūstōdia eīdem permissa est. Tum Zōpyrus apertā portā Persās intrā mūrum recēpit. Hōc igitur modō urbs Babylōn capta est.
Apud Persās, cum aliquid nūntiāre volunt, hoc faciunt. Quot diērum est ūniversum iter, tot dispositī et equī et virī in quāque diurnā statiōne parātī stant; quōs nec imber, nec nox, nec aestus, nec nix impedit quōminus suum quisque cursum quam celerrimē cōnficiat. Nempe, quī prīmus currit, is secundō trādit mandāta, secundus tertiō; atque sīc deinceps, aliī atque aliī trādita, mandāta per singulōs trānseunt.
Spartānus quīdam uxōrem habuit longē fōrmōsissimam omnium quae Spartae erant mulierum: quae quidem fōrmōsissima ex dēfōrmissimā ēvāserat. Etenim cum turpis fuisset aspectū, nūtrīx illīus, puellam ita dēfōrmem vidēns, quae opulentī patris fīlia erat, quia valdē dolēbat ob turpem fīliae fōrmam, tāle inīvit cōnsilium. Quotīdiē gestābat eam in Helenae templum: quotiēs autem eō gestāsset, statuēbat ante deae simulācrum, supplexque deam ita alloquēbātur: "Ō dea, dēfōrmitāte puellam līberā. Nē tam turpem fōrmam passa sīs." Iam diē quōdam, cum templō ēgrederētur nūtrīx, appāruisse eī dīcitur mulier, quaerēns ex eā: "Quid in ulnā gestās?" Cui cum illa respondisset, "Puellam gestō," dīxit mulier, "Mihi puellam mōnstrā." Negantī nūtrīcī, dīcentīque, "Tam turpis est, ut nēminī mōnstrāre velim," īnstitit mulier dictitāns, "Mihi puellam mōnstrā." Dēnique ostendit nūtrīx. Mulier autem, tāctō puellae capita, dīxit, "Fōrmae praestantia superābit haec Spartānās omnēs mulierēs." Atque inde ab illō ipsō diē, fōrma puellae mūtāta est.
Extrēma habitātārum regiōnum Arabia est. In hāc vērō ūnā omnium regiōnum tūs nāscitur, et myrrha, et casia, et cinnamōmum. Haec quidem omnia, myrrham sī excipiās, nōn sine labōre nancīscuntur Ārabēs. Tūs quidem colligunt cum styracem adoluērunt, quī in Graeciam ā Phoenīcibus importātur. Styrace incēnsō tūs nancīscuntur; arborēs enim tūriferās cūstōdiunt ālātī serpentēs, exiguō corpore, variegātā speciē, ingentī numerō arborem quamque circumsedentēs. Nūllā vērō aliā rē nisi styracīs fūmō, hī ab arboribus illīs abiguntur. Deī autem prōvidentia vērē est sapiēns. Nam, et quae timidae indolis sunt animālia, et quae esculenta, ea omnia fēcunda fēcit, nē genus eōrum intereat; quae vērō prāva et malefica, parum fēcunda. Tūs igitur ista ratiōne Ārabēs nancīscuntur: casiam vērō hōc modō. Tōtō corpore atque faciē, sōlīs oculīs exceptīs, būbulīs aliīsve coriīs tēctī, exeunt ut casiam colligant. Nāscitur haec autem in palūde nōn admodum altā, circā quam vīvunt bēstiae ālātae, vespertīliōnibus maximē similēs, dīrō modō strīdentēs, et vīribus praevalentēs. Hās cum ab oculīs abēgērunt, casiam metunt.
Cinnamōmum vērō mīrābiliōrī etiam modō colligunt. In iīs regiōnibus nāscī crēditur, in quibus Bacchus ēducātus est. Nārrantur autem ingentēs avēs afferre hōs bacillōs, quōs nōs ā Phoenīcibus ēdoctī cinnamōmum vocāmus. Hī bacillī īnferuntur ab illīs avibus in nīdōs, ē lutō astrūctōs ad montium praecipitia, nē quis hominī accessūs pateat. Tālī igitur artificiō ūtuntur Ārabēs. Boum et asinōrum aliōrumque iūmentōrum cadāvera, in frusta grandī magnitūdine dissecta, congerunt in haec loca. Haec cum in vīcīniā nīdōrum dēposuērunt, procul inde recēdunt: tum volucrēs dēscendentēs iūmentōrum illōrum membra tollunt et in nīdōs comportant. Hī autem, cum sustinēre onus nōn possint, rumpuntur et in terram dēcidunt. Tunc accurrentēs hominēs, cinnamōmum colligunt, quod in aliās regiōnēs portātur.
Nōnnūllī sunt Indī Caspatyrō urbī fīnitimī. Hī sunt Indōrum bellicōsissimī, iīdemque quī ut colligant aurum proficīscuntur. Est enim ibi dēserta regiō propter arēnam: et in hāc arēnā sunt formīcae, magnitūdine nōn quidem tantā quantā cānum, sed tamen maiōrēs vulpibus. Hae igitur formīcae, sub terrā habitantēs, fodiunt arēnam eōdem modō quō in Graeciā formīcae, quibus etiam speciē corporis simillimae sunt. Arēna autem, quae ab illīs ēiicitur, aurifera est. Itaque ut hanc colligant, profectūrī Indī iungunt quisque trēs camēlōs, fūnālem utrimque marem; in mediō fēminam, data opera ut ā pullīs quam nūperrimē abstracta iungātur: hanc ipse cōnscendit. Sunt enim camēlī equīs vēlōcitāte nōn īnferiōrēs, īnsuper vērō ad onera ferenda multō validiōrēs: fēminae autem ā pullīs abstractae celerrimae sunt. Camēlus in posteriōribus crūribus quātuor habet femora et quātuor genua. Hōc igitur modō, tālīque ūtentēs vectūrā, ut colligant aurum proficīscuntur Indī. Colligunt autem aurum eā diēī hōrā, quā ferventissimī sunt aestūs: fervente enim aestū sub terrā conduntur formīcae. Postquam ad locum Indī pervēnērunt, saccīs quōs sēcum attulere arēnā complētīs, et in camēlōs marēs impositīs, sēsē recipiunt quam celerrimē possunt. Prōtinus enim formīcae, odōre, ut aiunt Persae, illōs sentientēs, persequuntur. Vēlōcitāte autem haec bēstia aliās omnēs ita superat ut nisi, dum congregantur formīcae, viam interim Indī praeciperent, nūllus eōrum salvus ēvāsūrus esset. Maiōrem igitur aurī partem hāc ratiōne, ut quidem Persae nārrant, nancīscuntur Indī; aliud rārius est aurum quod ex metallīs effoditur.
In Libyā habitant hominēs, quibus nōmen est Garamantibus. Hōrum in terrā nāscuntur bovēs quī retrō gradientēs pāscī dīcuntur. Hoc autem faciunt, quod cornua habent in anterius curvāta; quā dē causā retrō gradientēs pāscuntur: nam prōgredientēs pāscī nōn possunt, quoniam, priusquam prōgredī possint, cornua in terram impinguntur. Ab aliīs bōbus nīl differunt, nisi hōc ipsō, et coriī crassitūdine, dūritiēque.
Iīdem Garamantēs quadrīgīs vēnantur Trōglodytās Aethiopās. Trōglodytae autem vocantur, quod in antrīs vīvunt; troglus autem dīcitur antrum. Sunt enim hī Trōglodytae pedibus pernīcissimī omnium hominum, dē quibus umquam audīvimus. Vēscuntur autem Trōglodytae serpentibus atque lacertīs, et eius modī rēptilibus: sermōne vērō ūtuntur nūllī aliī similī, sed strīdent velutī noctuae.
Honōrēs et prīvilēgia rēgibus Spartānīs tribūta haec sunt. Sacerdōtia duo, Iovis Lacedaemoniī et Iovis Caelestis: tum bellī īnferendī potestās: cui potestātī intercēdere nēmō potest quīn capitis damnētur. Cum in bellum proficīscuntur, prīmī incēdunt rēgēs, postrēmī redeunt: ā dēlēctīs virīs centum in exercitū cūstōdiuntur. Victimīs ūtuntur in expedītiōnibus, quotcumque volunt; et omnium immolātārum pecudum et pellēs et terga accipiunt.
In pāce eīsdem honōrēs et praemia concessa sunt. Sī quis pūblicum facit sacrificium, prīmī in cēnā sedent rēgēs; et ab hīs fit distribuendōrum cibōrum initium; ita quidem ut utrīque rēgī duplex portiō tribuātur. In omnibus lūdīs sēdēs optimās habent. Rēx uterque duōs nōminat Pȳthiōs: sunt autem Pȳthiī cīvēs quī Delphōs mittuntur ōrācula cōnsultum. Quandō ad cēnam nōn veniunt rēgēs, utrīque domum cibus et vīnum mittuntur; praesentibus vērō duplex portiō tribuitur. Iūdicant sōlī rēgēs dē omnibus rēbus.
Ista igitur vīventibus rēgibus praemia tribuuntur: mortuīs vērō haecce. Nūntiant equitēs mortem rēgis per tōtam Lacōniam: in urbe vērō circumeuntēs mulierēs lebētem pulsant. Quō factō ex quāque domō vir et fēmina lūctū squālent: id nī faciunt, gravem multam incurrunt. Mortuō rēge omnēs undique coeunt cīvēs ad fūnus prōsequendum. Quod sī in bellō mortuus est, eius simulācrum effingunt, et pulchrē strātō lectulō impositum efferunt. Sepultō rēge per decem diēs fit ingēns lūctus. Mortuī rēgis successor in rēgnī suī auspiciīs aere aliēnō līberat quemlibet Spartānum.
Cum Aegyptiīs vērō hoc commūne Lacedaemoniī habent; apud illōs praecōnēs et tībīcinēs et coquī in patriās artēs succēdunt: et tībīcen fīlius est tībīcinis, coquus coquī, praecō praecōnis: neque praecōnis fīlium alius, ob vōcis clāritātem mūnus hoc ambiēns, exclūdit: sed quīlibet negōtium suum patriō mōre exsequitur. Atque haec ita sē habent.
Fuit autem Athēnīs iam antīquitus illūstris Alcmaeonidārum familia; nam inde ab Alcmaeōne ipsō, exstitēre in hāc domō nōbilissimī virī. Ōlim Alcmaeōn ā Croesō Lȳdiae rēge missus erat, ut ōrāculum Delphicum cōnsuleret. Cuius in sē merita cum Croesus cognōsset, Sardēs eum ad sē invītāvit; et postquam advēnit, tantō aurī pondere eundem dōnāvit, quantum suō corpore asportāre semel posset. Tunc Alcmaeōn ad accipiendum dōnum in hunc modum comparātus accessit. Grandī indūtus tunicā, in quā magnus erat sinus relictus, et cothurnīs, quōs repererat amplissimōs, calceātus, in thēsaurum intrāvit. Ibi cum in acervum rāmentōrum aurī incīdisset, prīmum circā crūra, quantum aurī capiēbant cothurnī, infarsit; deinde complētō tōtō sinū, et comā rāmentīs cōnspersā, dēnique aliīs in ōs sūmptīs, thēsaurō ēgressus est, aegrē trahēns cothurnōs. Quem cum cōnspexisset Croesus, rīsum nōn tenuit, dedit autem nōn haec modo, sed alia etiam adiēcit. Ita magnīs dīvitiīs aucta est haec domus, īdemque Alcmaeōn, equōs alēns quadrīgīs iungendōs; Olympicam victōriam reportāvit.
Deinde vērō, sequente aetāte, eandem familiam Clīsthenēs, Sicyōnis tyrannus, ita praeclāram fēcit, ut multō etiam splendidior inter Graecōs fieret, quam anteā fuerat. Clīsthenēs autem, cum esset eī fīlia nōmine Agariste, in mātrimōnium hanc dare dēcrēverat iuvenī, quemcumque reperisset Graecōrum omnium praestantissimum. Cumque essent lūdī Olympicī, in quibus curriculō quadrīgārum vīcit Clīsthenēs, nūntiārī per praecōnem iusserat: "Quisquis Graecōrum dignum sēsē iūdicat quī gener fīat Clīsthenis, is ad sexāgēsimum diem, aut etiam ante id tempus, Sicyōnem adeat: exāctō enim annō ab illō sexāgēsimō diē, ratās fīliae nūptiās habēbit Clīsthenēs." Tunc igitur convēnēre procī, quotquot ē Graeciā vel suā vel patriae praestantiā superbiēbant: hīsque Clīsthenēs et curriculum et palaestram, quibus inter sē certārent, parāta habēbat.
Maximus igitur numerus procōrum convēnit, et in hīs Megaclēs, Alcmaeonis fīlius quī apud Croesum fuerat, et Hippoclīdēs, dīvitiīs et corporis fōrmā praeclārus inter Athēniēnsēs. Quī cum ad diem dictum convēnissent, Clīsthenēs prīmum patriās eōrum scīscitātus est, et genus cuiusque, deinde per annī spatium eōs retinēns, pertentāvit fortitūdinem, et animī impetum, et cultūram ingeniī, et mōrēs; modo cum singulīs congressūs, modo cum ūniversīs; et, quī ex illīs iūniōrēs erant, hōs in gymnasia dūcēns: maximē vērō inter epulās eōs pertentābat. Placuērunt eī autem ferē prae cēterīs hī quī Athēnīs advēnerant; et ex hīs magis eī probābātur Hippoclīdēs.
Diē dictō, Clīsthenēs mactātīs centum bōbus, et ipsōs procōs et cūnctōs Sicyōniōs lautīs epulīs excēpit. Perāctā cēnā, procī et canendō et sermōnibus in mediō prōpositīs inter sē contendēbant. Prōcēdente vērō compōtātiōne, Hippoclīdēs tībīcinem iussit cantōs canere ad saltum accommodātōs; tum saltāre īnstituit. At spectantī Clīsthenī rēs displicēbat. Deinde, brevī interpositā morā, mēnsam sibi īnferrī iussit Hippoclīdēs; quae ubi illāta est, cōnscēnsā mēnsā prīmum Lacōnicōs modulōs saltāvit; deinde aliōs Atticōs; postrēmō, caput in mēnsam innīxus, crūribus gesticulābātur. Et Clīsthenēs, cum ad prīmum et secundum saltum sēsē continuisset, nunc quoniam sē ultrā continēre nōn potest, ait: "Ō fīlī Tisandrī, saltandō uxōrem tū quidem perdidistī." At ille inquit, "Nīl cūrat Hippoclīdēs." Hinc ortum est prōverbium.
Tum Clīsthenēs, factō silentiō, haec dīxit: "Virī, fīliae procī meae! Ego cūnctōs vōs laudō, et omnibus, sī fierī posset, placēre vellem. At quoniam fierī nōn potest, ut, cum dē ūnā virgine dēlīberem, omnium vōtīs simul satisfaciam; iīs ē vestrō numerō, quibus uxor nōn datur, talentum argentī dō ūnīcuique, quod et dignātī estis meam fīliam in mātrimōnium petere, et domibus vestrīs peregrē abfuistis; Megaclī vērō, Alcmaeōnis fīliō, meam fīliam Agaristēn dēspondeō ex Athēniēnsium lēgibus." Cumque Megaclēs dīxisset, "Accipiō conditiōnem," ratum mātrimōnium Clīsthenēs habuit. Ita Alcmaeonidae per ūniversam Graeciam laudem maximam habuērunt.
Fīnis